رشد شتابان شهرنشینی با گسترش بی رویه کالبدی و استقرار نامتعادل جمعیت در مراکز شهری همراه بوده است. جابجایی جمعیت در مراکز شهرها، ظهور و گسترش پدیده اسکان غیر رسمی عمدتاً در حاشیه شهرها و همچنین ادغام بافتهای روستایی واقع در مجاور کلان شهرها با بافت شهری موجب بروز مسایل جدی در ساختار و سازمان فضایی، کارکردی و اجتماعی شهرها شده اند. نواحی مرکزی شهرهای قدیمی با توجه به تحولات و همچنین بی توجهی مدیریت شهری دچار رکود و فرسودگی شده اند. بسیاری از این بافتها با خروج مالکان و ساکنان قدیمی خود به مقصد مهاجران و اجاره نشینان کم درآمد مبدل گشته اند.
بی توجهی به این بافتها و تخریب آنها نابودی سرمایه ای میشود که افزوده شدن بر ارزش آنها سالها به طول انجامیده است، و این موضوع با هیچ یک از اصول توسعه پایدار سازگار نیست. از سوی دیگر این بافتها اکنون تبدیل به سرمایهای طبیعی و مختص این سرزمین شدهاند. بنابراین فرصتی پدید میآورند که در صورت توجه جدی به آنها و انجام سرمایهگذاریهای لازم بر روی آنها به فرصتی برای کسب و کار و سود آوری پایدار تبدیل خواهد شد. (شهابیان، 1386، ص 22).
بنابراین دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری، استفاده از ظرفیتهای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی موجود در درون محدوده قانونی شهرها و تعادل بخشی به استقرار جمعیت و جلوگیری از گسترش بیرویه شهرها ( توسعه درونی) و همچنین فراهم کردن امکان زندگی سالم، ایمن و استاندارد برای بخش قابل توجهی از جمعیت شهری که در بافتهای نابسامان و فرسوده ساکن اند؛ از اهداف پیش روی برنامه ریزان است. تحقیق حاضر مربوط به شهر ماسوله میباشد که به لحاظ بسیاری از شاخصهای مورد ارزیابی با محدودیتهای قابل توجهی مواجه است. مشکلاتی از قبیل نابسامان بودن عرض شبکه معابر، نامناسب بودن آسفالت کف معابر، فرسودگی شدید بناها، آبگرفتگی پارهای از معابر هنگام بارندگی و سایر مشکلات آسیب پذیر بوده و به دلیل سر عت تحولات در بخشهای دیگر شهر نتوانسته خود را با تحولات نوین شهری منطبق سازد، سایر مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی نیز بر مشکلات آن افزوده است. تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی کالبدی این شهر از روند فرسودگی و تخریب بافت جلوگیری کرده و با تجدید حیات و برنامه ریزی به لحاظ کالبدی و توانمندسازی به لحاظ اجتماعی بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد.
تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی و بهسازی بافت فرسوده بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد . بدین ترتیب زمینه احیای و ساماندهی بافت مذکور را فراهم آورد و با مناسب نمودن آن با امکانات و شرایط کنونی زندگی را به ساکنین این محله هدیه کند. بر این اساس،
فصل اول: شامل کلیات طرح تحقیق، بیان مسئله و اهمیت آن ، ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق، فرضیه های تحقیق، روش و مراحل و فرآیند تحقیق، مشکلات و محدودیتهای تحقیق، تعریف مفاهیم و واژهها و پیشینه تحقیق میشود.
چار چوب فصل دوم به شرح زیر تنظیم شده است.
بخش نخست به بررسی برخی از مهمترین اندیشه های مرتبط با مباحث ساماندهی و توانمندسازی بافتهای کهن شهری از زمان شکل گیری تا زمان حاضر اختصاص یافته است.
در بخش دوم، تجارب علمی مختلف و نمونه های اجرایی و ساماندهی و توانمندسازی در کشورهای مختلف و شهرهای منتخب از ایران مورد مطالعه قرار گرفته است.
در بخش سوم، به تحولات سالهای اخیر در ایران و روند برنامه ریزی و ساماندهی و سیاست گذاریها در بافتهای کهن شهری در ایران پرداخته شده است.
فصل سوم: به بررسی ویژگیهای جغرافیای، طبیعی ، انسانی و اقتصادی شهر می پردازد.
فصل چهارم: به بررسی و تحلیل بافت شهر ماسوله مربوط می شود و نیز به نقد و ارزیابی میپردازد.
فصل پنجم: که آخرین فصل این تحقیق است به بررسی و ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری در چارچوب فرضیه های تحقیق مطرح شده در فصل اول میپردازد و سرانجام با ارائه پیشنهاداتی به پایان رسیده است.
1-1: بیان مسئله
تاریخ شهرنشینی در کشور ما دارای پیشینه ای بسیار دیرین است. شهرهای ایران (و البته تعدادی از روستاها) به دلیل برخورداری از ویژگی هایی ممتاز معماری دارای بافت های باارزش هستند. معمولاً در بافت های شهری چند فعالیت مهم اتفاق می افتد که اصلی ترین آنان سکونت، کسب و کار، تردد و… است. این بافت ها بنا به شرایط اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی شکل گرفته و ویژگی هر منطقه آن ها را از هم متمایز می سازد. تغییر شکل بافت ها و اساساً شهرسازی در ایران در دوره ی صفوی اتفاق افتاد و در دوره- ی قاجار ادامه یافت.
بافت های فرسوده، بخش قابل توجهی از پهنه بسیاری از شهرهای کشورمان را تشکیل می دهند که به دلیل معضلات خاص خود از گستره حیات شهری خارج گشته و به بخش های مسأله دار شهرها تبدیل شده اند. این بافت ها علاوه بر مسائل و مشکلات کالبدی، ابعاد و کیفیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر و فضاهای شهری را نیز دچار تنزل نموده و حضور انسان در فضاهای شهری را با معضل روبه رو یا مختل می سازند. بنابراین، زدوده شدن خاطرات جمعی و افول حیات شهری، که به از بین رفتن سرزندگی و نشاط بافت، منجر می گردد، از عواقب افت شاخصه های کیفی در فضاهای شهری این پهنه های فرسوده محسوب می شود. اتخاد تصمیمات صحیح و انتخاب نوع مناسب و متناسبی از مداخله در این گونه بافت ها، که به ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها نیز بپردازد، جهت بازگرداندن هویت و حیات شهری ضروری به نظر می رسد.
تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد که بهسازی و مرمت بافت های شهری به طور مجزا و مستقل از بناهای تاریخی و به عنوان عنصر شهری، زنده و پویا تا جنگ جهانی دوم هیچگاه مورد توجه کنگره های مرمت قرار نگرفته بود. نخستین سمینار بین المللی که آشکارا به مرمت و حفاظت بافت های شهری توجه کرد، کنگره «گوبینو» در سال 1960 بود. تدوین کنندگان منشور جهانی آمستردام در سال های بعد(1975) خواستار اعمال تغییرات وسیعی در موازین قانونی و مقررات اجرایی شدند به نحوی که بتوانند در آشتی دادن فضاهای کالبدی قدیمی با فضای زندگی مدرن توفیق یابند.
در ایران با توجه به پیشینة تاریخی استفاده از خشت و گل در معماری ایران، پوشش خزه و گلسنگ و انواع گیاهان علفی روی بام بناهای مناطق مختلف كشور چون آذربایجان، گیلان و مازندران، بام های خانه های كوهستانی و روستاها استفاده می شده است كه نمونه بارز آن خانه های شهر تاریخی ماسوله است كه در آن بام خانه های پایین تر به عنوان حیاط خانه های بالایی عمل می كنند.
شهر ماسوله یکی از شهرهای ایران و استان گیلان می باشد که در ناحیه کوهستانی شهرستان فومن واقع شده از شمال و شمال شرق به شهرستان ماسال و توابع آن، در جنوب به ارتفاعات و نقاط ییلاقی زنجان و در غرب به ارتفاعات شهرستان خلخال محدود است، شهر ماسوله با موقعیتی که دارا است تنها از طریق یک جاده آسفالته با مرکز شهرستان ارتباط دارد. مجموعه ماسوله به گونه ای بنا شده که با توجه به شیب زیاد زمین و کم بود زمین مسطح، جواب گوی ساکنان آن باشد. شکل پلکانی و مطبق شهر که در امتداد شیب کوه رو به جنوب و در طول خطوط توپوگرافی زمین کشیده شده است، پاسخ گوی فعالیت های روز مره ی شهر ماسوله است. این شهر شامل چهار محله اصلی است که همه ی آن ها حول بازاری چهار طبقه که به منزله ی قلب شهر است، شکل گرفته اند. این امر گویای این حقیقت است که کالبد بازار و حیات اقتصادی آن اصلی ترین معیار در شکل گیری کل شهر بوده است.
بافت ماسوله از نوع بافت های دارای میراث شهری است. بافت های دارای میراث های شهری بافت هایی هستند که در برگیرنده آثار به جای مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی و گذشته خود کمک کند. حفظ آن ها علاوه بر، بر انگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، بر کیفیت زندگی نیز می افزاید. این آثار که به یکی از سه دوره باستان، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد، یا به ثبت آثار ملی رسیده اند و یا در لیست میراث های باارزش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار می گیرند. در نتیجه حفظ و مرمت و بهسازی این بافت ها از ارکان حفاظت آنها محسوب می شود. اما در سال های اخیر متروكه بودن مغازه ها و در نتیجه نفوذ آب های نزولی و صعودی به بام و دیوارها و هجوم حشرات وكرم های چوب خوار، در مجموع شرایطی را برای كالبد بازار ماسوله به وجود آورده بود كه بخش هائی از بام به كلی فرو ریخته و بخش های دیگر در شرف تخریب بود. این شرایط در صورت نبود مداخلات مرمتی طی یك سال منجر به تخریب صد در صد بام بنا و در نتیجه آسیب دیدگی كلی تمام ساختمان می شد. از آنجا كه این بخش از بازار تنها بخش دو طبقه باقی مانده از بازار قدیم ماسوله بود، حفاظت و مرمت از آن ضروری و فوری به نظر می رسید، در نتیجه برنامه حفاظتی و بهسازی بنا از همان بدو تخریب اولین بخش بام به گونه ای هماهنگ و طراحی شده ضرورت پیدا كرد.
از آن جا که مصالح به کار رفته در بافت ماسوله نیز عمدتاً از انواع خشتی، و آجر و چوب و یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی و فاقد استاندارد بود و به تدریج و با گذر زمان استحکام بناها کاسته شده و رو به فرسودگی میرفت. ساختمان های موجود عمدتاً قدیمی که یا فاقد رعایت استانداردهای فنی بودند به گونه ای که غیر استاندارد بودن آن ها از ظاهر ساختمان قابل تشخیص بود. ابنیه این بافت عمدتاً تاب مقاومت در مقابل زلزله ای با شدت متوسط را نداشت. در نتیجه عملیات مرمت و بهسازی این شهر تاریخی صورت پذیرفت.
در عملیات بهسازی اصل بر وفاداری به گذشته و حفظ آثار هویت بخش درآن هاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت و تضعیف جنبه های منفی از طریق حمایت، مراقبت، نگهداری، حفاظت، احیاء استحکام بخشی و تعمیر صورت می پذیرد. دخالت در این بافت ها مستلزم رعایت ضوابط و مقررات ساختمان میراث فرهنگی می باشد که در شهر ماسوله نیز صورت پذیرفت.
بهسازی شهرها طبیعتاً بر توسعه فضایی_کالبدی شهر تاثیر بسزایی دارد. یكی از مهمترین مباحث شهر و شهر نشینی در ایران امروز، بررسی و تحلیل رشد و توسعه فضایی – كالبدی شهر و شهرنشینی است.
نوسازی و بهسازی یک بار برای همیشه رخ نمی دهد بلکه امری است مداوم که در نهایت می بایست به سیستمی خودجوش تبدیل شود. این امر آنی و سریع نیست بلکه فرایندی حساس و پیچیده است که نیاز به طراحی برنامه های هدفمند کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت دارد و برای دستیابی به ساماندهی و احیای موفقیت آمیز، به شناخت دقیق بافت قدیمی و کل سیستم شهر و نظام منطقه ای نیاز است. همچنین باید به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و مسائل و مشکلات بافت قدیمی شهرها توجه نمود.
این فرایند پویا و مداوم که در طی آن محدوده فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات مختلف از حیث کمی افزایش و از حیث کیفی تغییر می یابد، اگر سریع و یا بی برنامه باشد به ترکیب فیزیکی مناسبی از شهر نخواهد انجامید، در نتیجه چهره، سیما و پیکره شهر را دگرگون می سازد و باعث ناکار آمدی، فرسایش فضاها و فعالیت های شهری می گردد و چهره و معنایی متفاوت را القا می کند.
از این منظر و با توجه به نقش ماسوله در عرصه فضایی استان گیلان و حوزه عملكردی آن در مقیاس بین المللی، ملی، منطقه ای، ناحیه ای و محلی و از سوی دیگر برخورداری منطقه مورد مطالعه ماسوله و حوزه پیرامونی آن از ویژگی های طبیعی_ محیطی، در این پژوهش به بررسی نقش سیاست های بهسازی شهری در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله پرداخته می شود
