نهج البلاغه، از جمله کتبی است که حاوی موضوعات گوناگون می‌باشد، و هر کس به اندازۀ تشنگی خود، از این دریا چشیده است. یکی از مباحثی که بایستی بدان توجّه کرد، عواملی است که مربوط به اقبال و ادبار دولت‌ها می‌شود. هر دولت و حکومتی، برای این‌که سالیان بیشتری حکومت کند و استوار بماند، لازم است اصول و روش‌هایی را به کار بندد، تا اقبالش بر ادبارش غلبه کند و بر اریکۀ قدرت، مدّت زمان بیشتری تکیه زند. حضرت علی (×)، از موضع رهبری و حکومت بر یک جامعۀ اسلامی، در سخنان خویش به عوامل فروپاشی و انحطاط جوامع اشاره نموده است که لازم است این عوامل دسته‌بندی و مرتّب شود و آن‌ها را به‌صورت منسجم آورد. تشخیص مسیر درست و جلوگیری از انحراف، گمراهی و افراط و تفریط، حکومت را به اهداف عالیۀ خویش می‌رساند و یک زندگی راحت را به جامعه ارزانی می‌دارد.

رسالۀ پیش رو با استفاده از روش کتابخانه‌ای نوشته شده است و با جمع‌آوری و دسته‌بندی مطالب مربوطه از آموزه‌های امام علی (×) به تشکیل خانواده حدیث پرداخته شده است. در این رساله با توجّه به فرمایشات امیرالمؤمنین علی (×) عوامل فروپاشی جوامع به چهار قسمت تفکیک شده است. عوامل سیاسی مانند: ولایت‌ناپذیری، استبداد و خودکامگی و قدرت‌طلبی که ظهورش در یک حکومت فروپاشی آن‌را رقم خواهد زد. از نگاه امیرالمؤمنین (×) عامل دیگری که سقوط یک جامعه را در پی دارد، عوامل اجتماعی است. اختلاف و تفرقه، جهادگریزی و ترک امر به معروف از جملۀ این عوامل است. عوامل فرهنگی، شامل مواردی همچون، دنیاطلبی، وارونگی ارزشی، جهل و نادانی و… است که ظهور آن در یک حکومت ملازم با فروپاشی است. آخرین عوامل فروپاشی عوامل اثرگذار عرصۀ اقتصادی است که مباحثی مانند، فقر و ناداری، فرورفتن در کام‌رانی، تصرّف در بیت‌المال، توزیع نابرابر امکانات از جملۀ این عوامل است. در پایان هر فصل نیز عوامل تحکیم‌کننده را مطرح نموده‌ایم. عواملی که در چهار حوزۀ عنوان شده، از انحطاط جوامع و سقوط آن‌ها جلوگیری می‌کند. مانند: ولایت‌پذیری، اتّحاد و انسجام ملّی، آگاهی و بصیرت، حراست از بیت‌المال و رفاه عمومی.

کلیدواژه‌ها: سقوط، انحطاط، فروپاشی، جوامع، امام علی (×)، نهج البلاغه.

بخش اوّل کلّیات و مفاهیم 15

فصل اوّل کلّیات و مفاهیم 16

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق. 17
2. 1. سؤالات تحقیق. 17
3. 1. فرضیّات تحقیق. 18
4. 1. ضرورت و اهداف تحقیق. 18
5. 1. پیشینۀ تحقیق. 19
6. 1. مفاهیم 21
7. 6. 1. انحطاط. 21
8. 1. 6. 1. مفاهیم مترادف انحطاط. 22
9. 6. 1. جامعه 24
10. 2. 6. 1. مفاهیم مترادف جامعه 25

بخش دوم عوامل سیاسی اجتماعی فروپاشی جوامع. 26

فصل دوم عوامل سیاسی فروپاشی جوامع. 27

1. 2. عوامل سیاسی آسیب‌زننده به جامعه 28
2. 1. 2. ولایت‌ناپذیری. 28
3. 1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری علی‌رغم ضرورت وجود رهبری. 28
4. 1. 1. 2. تضعیف رهبری. 29
5. 1. 2. استبداد و خودکامگی. 39
6. 2. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 39
7. 2. 1. 2. حسّاسیّت امام علی (×) در نفی خودکامگی. 41
8. 2. 1. 2. استبداد، عامل تباهی. 45
9. 2. 1. 2. حکومت عثمان، حکومت مستبدّانه 47
10. 2. 1. 2. پیامدهای استبداد 48
11. 1. 2. قدرت‌طلبی. 48
12. 3. 1. 2. قدرت، زمینۀ استبداد 50
13. 3. 1. 2. آفات قدرت‌طلبی. 50
14. 1. 2. خشونت‌ورزی. 52
15. 4. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 52
16. 4. 1. 2. خشونت‌ورزی بدترین خصلت.. 52
17. 2. عوامل سیاسی تحکیم‌کنندۀ جامعه 54
18. 2. 2. ولایت‌پذیری. 54
19. 1. 2. 2. نقش اساسی رهبری. 54
20. 1. 2. 2. عوامل موفّقیّت در رهبری. 58
21. 2. 1. 2. 2. رعایت حقوق دو طرفه 61
22. 2. 2. آگاهی بخشی و بصیرت.. 62
23. 2. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 63
24. 2. 2. 2. نقش بصیرت در رفع خودکامگی. 63
25. 2. 2. 2. بصیرت‌افزایی‌های حضرت علی (×) 63
26. 2. 2. مشورت.. 66
27. 2. 2. به‌سامانی نظام حکومتی وارسته از خودکامگی. 69
28. 4. 2. 2. دقّت در گزینش کارکنان. 69
29. 4. 2. 2. انتقادپذیری. 70
30. 2. 2. حاکمیّت فرهنگ عقلانیت و دوراندیشی. 71
31. 5. 2. 2. تعقّل. 71
32. 5. 2. 2. تفکّر. 72
33. 5. 2. 2. تدبّر. 75
34. 5. 2. 2. نظارت و بازرسی. 79
35. 2. 2. نبود فرهنگ قدرت‌طلبی. 81
36. 2. 2. مهرورزی. 84
37. 2. 2. رفق‌ورزی. 85
38. 8. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 86
39. 8. 2. 2. رفق‌ورزی در حکومت.. 86

فصل سوم عوامل اجتماعی فروپاشی جوامع. 90

1. 3. عوامل اجتماعی آسیب‌زننده به جامعه 91
2. 1. 3. اختلاف و تفرقه 91
3. 1. 1. 3. اختلاف، عامل شکست و نابودی. 91
4. 1. 1. 3. عوامل اختلاف.. 95
5. 1. 3. جهاد گریزی. 100
6. 2. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 100
7. 2. 1. 3. جهاد دفاعی. 102
8. 2. 1. 3. جهادگریزی، عامل شکست.. 102
9. 1. 3. ترک امر به معروف و نهی از منکر. 104
10. 3. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 105
11. 3. 1. 3. آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر. 105
12. 1. 3. ظلم و بی عدالتی. 107
13. 4. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 108
14. 4. 1. 3. ظلم و ستم عامل نابودی. 108
15. 4. 1. 3. انواع ظلم 112
16. 4. 1. 3. بدترین ظلم، ظلم به بندگان. 113
17. 5. 1. 3. اقسام آزادی. 115
18. 3. عوامل اجتماعی تحکیم‌کنندۀ جامعه 121
19. 2. 3. اتّحاد و انسجام ملّی. 121
20. 1. 2. 3. توصیه به همبستگی. 122
21. 1. 2. 3. آثار وحدت و پیوستگی اجتماعی. 123
22. 2. 3. حاکمیّت فرهنگ جهاد 127
23. 2. 2. 3. پای‌بندی به دفاع مشروع. 127
24. 2. 3. امر به معروف و نهی از منکر. 128

اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر. 128

1. 3. 2. 3. آثار امر به معروف و نهی ازمنکر. 128
2. 2. 3. عدالت.. 131
3. 4. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 131
4. 4. 2. 3. اهمیّت عدالت.. 131
5. 4. 2. 3. ویژگی‌ها و آثار عدالت.. 133
6. 4. 2. 3. حاکمان موفّق. 134
7. 2. 3. انصاف.. 135
8. 5. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 135
9. 5. 2. 3. انصاف، شاخصۀ یک جامعۀ بالنده 135
10. 2. 3. پاسداشت آزادی‌های عمومی. 138
11. 6. 2. 3. بسترهای آزادی. 140
12. 2. 3. مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها 143
13. 4. عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه 147
14. 1. 4. دنیاطلبی. 147
15. 1. 1. 4. مفهوم‌شناسی. 148
16. 1. 1. 4. دنیای مذموم و دنیای ممدوح. 148
17. 1. 1. 4. دنیاطلبی، ریشۀ همۀ فساد‌ها 149
18. 1. 1. 4. بی‌میلی امام نسبت به دنیا 150
19. 1. 1. 4. دنیاطلبی عامل ویرانی. 152
20. 1. 1. 4. آرزوهای طولانی برای زیستن در دنیا 154
21. 1. 4. وارونگی ارزشی در جامعه 155
22. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی در بیان حضرت امیر (×) 156
23. 2. 1. 4. وارونگی در آینده 158

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی مقدّمۀ سقوط. 158
2. 1. 4. برسرکار آمدن نابخردان و نابه‌کاران. 159
3. 1. 4. جهل و نادانی. 162
4. 4. عوامل فرهنگی تحکیم‌کنندۀ جامعه 167
5. 2. 4. نگاه درست به دنیا 168
6. 1. 2. 4. سیرۀ علوی، همدردی با مستضعفان. 168
7. 2. 4. آموزش و پرورش عمومی. 170
8. 2. 4. علم و آگاهی. 171
9. 3. 2. 4. اهمیّت آگاهی. 172
10. 3. 2. 4.آگاهی حقّ مردمان. 173
11. 2. 4. مدیریّت خردمندان و تدبیرورزان. 175
12. 2. 4. عبرت‌گرفتن از گذشتگان. 178
13. 5. 2. 4. مفهوم‌شناسی. 179
14. 5. 2. 4. تشابه‌پذیری رویدادها 179
15. 5. 2. 4. توصیه به عبرت‌‌پذیری. 180
16. 5. 2. 4. نتیجۀ عبرت‌گیری. 185
17. 5. عوامل اقتصادی آسیب‌زننده به جامعه 189
18. 1. 5. فقر و ناداری. 189
19. 1. 1. 5. نگاه منفی به فقر و ناداری. 190
20. 1. 1. 5. فقر عامل نابودی. 192
21. 1. 5. تصرّف در بیت المال. 196
22. 2. 1. 5. خطر اطرافیان. 197
23. 1. 5. فرو رفتن در کام‌رانی. 198
24. 1. 5. توزیع نابرابر امکانات.. 203
25. 5. عوامل اقتصادی تحکیم‌کنندۀ جامعه 204
26. 2. 5. سفارش درباره مستضعفان و طبقۀ فرودین. 205
27. 2. 5. رفاه عمومی. 209
28. 2. 5. مالیات با برنامه 211
29. 2. 5. حراست از بیت‌المال. 213
30. 4. 2. 5. مفهوم‌شناسی. 213
31. 4. 2. 5. اهمیّت حراست از بیت‌المال. 213
32. 4. 2. 5. پای‌بندی حضرت به حراست از بیت‌المال. 217
33. 2. 5. برخورداری همگان از سرانۀ برابر. 226
34. 2. 5. بازرگانی و تولید 229
35. 2. 5. اعتدال و میانه‌روی. 232

نتیجه‌گیری. 236

پیشنهادها 237

منابع و مأخذ 238

منابع فارسی. 238

منابع عربی. 242

مقدّمه

همواره پرداختن به موضوعات مختلف در آموزه‌های دینی، مورد توجّه اهل تحقیق و پژوهش بوده است و هرکسی به تناسب شرایط مختلف، به برّرسی موضوعی در آموزه‌های دینی پرداخته است. یکی از منابع گران‌سنگ که از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین (×) ما را به واقعیّت‌های جهان رهنمون می‌سازد، نهج البلاغه است. هرکسی از دیدگاه خود در این کتاب غور می‌کند و موضوعاتی را برّرسی می‌کند و کسانی هم هستند که به یک موضوع می‌پردازند، امّا هرکدام از منظری این موضوعات را شناسایی می‌کنند. یکی از موضوعات اجتماعی که در نهج البلاغه، بایستی بدان پرداخته شود، علل فروپاشی و انحطاط جوامع است.

دغدغۀ بسیاری از دولتمردان و زمامداران این است که دوران حکومت و فرمانروایی خود را افزایش دهند و به‌طور ناگهانی و سریع از صفحۀ روزگار محو نشوند. طبق اصل قانونمند بودن جوامع و شباهت سرنوشت ملل و اقوام گوناگون، تعالی و انحطاط جوامع، عزّت و ذلّت آن‌ها، از روی تصادف نخواهد بود. هر دولتی تلاش می‌کند تا سال‌های متمادی، قدرت و حکومت را در دست داشته باشد و با اقتدار بیشتری، حکمرانی کند، از این‌رو این موضوع بسیار حائز اهمیّت است و باید این عوامل از آموزه‌های دینی استخراج شود تا دولت‌ها از این عوامل دوری کنند و عواملی که قدرت آن‌ها را تحکیم می‌کند، به کار ببندند.

یکی از موضوعاتی که در بیانات رهبر معظّم انقلاب مشاهده می‌شود، بحث انحطاط جوامع است که گویی یکی از مطالبات دیرین ایشان، استخراج و استنتاج این بحث از نهج البلاغه است. ایشان در خطبه‌های نمازجمعه سال 1367 در این‌باره فرمودند:

«عواملی که در درون جامعه به وجود می‌آید و جامعه را به ضعف و انحطاط دچار می‌کند و موجب زوال جامعه و دولت حق می‌شود، در قرآن و حدیث شمرده شده است. اگر قرآن و نهج البلاغه، و احادیث را مطالعه کنیم، خواهیم دید که خدای متعال و اولیای معصومین (^) این موضوع را بسیار مهم دانسته‌اند و به قدر کافی به ما مردم درباره آن توصیه کرده‌اند و راه و چاه را نشان داده‌اند.»[1]

دربارۀ علل سقوط و انحطاط جوامع، رساله‌هایی نگاشته شده است که هرکدام از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند، امّا به جهت اهمیّت موضوع و جامع نبودن مباحث پیشین، بر آن شدیم رساله‌ای جدید بنویسیم و گوشه‌ای دیگر از این مبحث مهم را بازگو کنیم.

پیش از پرداختن به متن اصلی، دو تذکر لازم است:

1ـ تمام ارجاعات نهج البلاغه، و شماره‌گذاری‌ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها، بر اساس فهرست نسخۀ صبحی صالح است.

2ـ در ترجمۀ متون نهج البلاغه، از کتاب‌های زیر استفاده شده است:

• ترجمه حسین ‏انصاریان، چاپ دوم، تهران، پیام آزادى، 1386؛
• ترجمه و شرح على نقى فیض الاسلام اصفهانى‏، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، 1379؛
• ترجمه جعفر شهیدى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهاردهم، 1378؛
• جعفری، سیّد محمّد مهدی، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

بخش اوّل

کلّیات و مفاهیم

فصل اوّل

کلّیات و مفاهیم

توجّه به مقدّماتی چون بیان مسألۀ تحقیق، سؤالات، فرضیّات، اهداف و ضرورت آن برای دست‌یابی به دورنمایی از جهت پژوهش رساله و مسیر حرکت علمی آن، الزامی است. از این رو در بخش کلیّات به آن‌ها پرداخته‌ایم.

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق

یکی از مسائل اساسی در همۀ جوامع، برّرسی علل و عوامل عظمت و انحطاط آن‌هاست و این موضوع گذشته از قرآن کریم در نهج ‌البلاغه و آموزه‌های امام علی (×)، برجستگی ویژه‌ای دارد که آن‌ها را نسبت به دیگر منابعی که در آن‌ها بحثی بدین امر اختصاص یافته ممتاز ساخته است. امام علی (×) به‌دلیل آشنایی عمیق با قرآن کریم و بینش ژرف‌اندیش و شناخت عمیقی که از قوانین الهی و سنّت‌های تاریخی داشته و نیز تجربۀ تاریخی دوران خودش، آموزه‌ها و نکات بسیاری درباره علل و عوامل انحطاط، آسیب‌دیدگی و فروپاشی جوامع مطرح کرده است. استخراج این مطالب و دسته‌بندی و تحلیل محتوای آن‌ها می‌تواند منظومه‌ای گرانقدر در این موضوع فراهم کند که این پایان‌نامه بر آن است تا با روش تحلیل محتوا و نگاه موضوعی بر اساس قواعد فقه‌الحدیثی و تشکیل خانوادۀ حدیث این موضوع را سامان دهد.

[1]. علیقلی، محمّد مهدی، نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1379، ص 47.