عراق منطقه ای حائز اهمیت از لحاظ سیاسی و دینی بوده است . عراق را سواد نیز می خواندند . قسمت شمالی آن به نام الجزیره ، نیمه جنوبی آن به نام سواد دشتی حاصلخیز و آبرفتی است . عراق که گاهی اصطلاحا بین النهرین نیز نامیده می شد ، یکی از قدیمی ترین مراکز تمدن جهان است . سرزمین بین النهرین که میان دو رود بزرگ دجله و فرات جا دارد ، مهد تمدن های باستانی است. سرزمین عراق ، به خصوص منطقه ی میان دجله و فرات ، حاصلخیز و پر جمعیت است. به سبب زمین حاصلخیز و آب فراوان این منطقه دولت شهرهای متعددی در آن ایجاد شد که از آن ها می توان سومری ها ، اکدی ها ، بابلی ها و آشوری ها را نام برد و سپس به دست مادها و ایرانی ها افتاد . با شکست ساسانیان به دست اعراب عراق جزء قلمرو خلافت اسلامی گردید . سرزمین عراق در دوره ی خلافت خلفای راشدین فتح شد .مسلمانان پایگاه ساسانیان را بر فرات فتح کردند و با پیروزی نهایی ( 21 ه. ق ) در نهاوند دولت ساسانی را به کلی برانداختند و بر کوفه و بصره حکام جداگانه منصوب کردند.

    مردم عراق از یک رفتار متغیر برخوردار بودند . عراق ، قلب کشور اسلامی و مرکزی برای نیروهای انسانی و سربازان رزمی و ثروت و مال بود و پایگاهی برای لشکر محسوب می شد.پژوهش پیش روی در سه فصل سازماندهی شده است . فصل اول به کلیات پژوهش اختصاص یافته است . در این فصل ابتدا به بیان مسأله پرداخته شده است و سپس سوالات و اهداف و روش کار وسوابق پژوهش حاضر بحث و بررسی شده است .فصل دوم به کلیاتی از جغرافیای عراق و همچنین وجه تسمیه و ترکیب مذهبی و تاریخ عراق قبل از اسلام و در دوران اسلامی را پرداخته شده است و همچنین مناقب و مثالب عراق بیان شده است. فصل سوم پژوهش حاضر به معرفی شهرهای : بصره ، کوفه، نجف ، کربلا، واسط و بغداد پرداخته شده است.

بیان مسئله

    سرزمین فعلی عراق از 3500  سال پس از میلاد مسیح تدریجا نژاد سامی را در خود پذیرا شد. در سال 539 قبل از میلاد بابل به تصرف کورش هخامنشی درآمد و از آن پس ( به استثنای دوران مقدونی ها ) تا ظهور اسلام همواره تحت تسلط حکومت مرکزی ایران بود . قلمرو حکومت اسلامی در این کشور و در زمان حضرت علی (ع)  ، همان قلمرو حکومت در زمان عثمان بود و فتوحات جدیدی صورت نگرفت. پنج ایالت آن عبارت بودند از : ایالت شبه جزیره عربستان ( شامل حجاز ، تهامه ، نجد ، یمن ، یمامه ) ، مصر ، عراق ، ایران و شام . از سال 642 میلادی ، این سرزمین نیز جزء قلمروهای اسلام قرار گرفت و حدود 130 سال بعد « بغداد » ساخته و مرکز خلافت عباسی شد . پس از آن در 1257 میلادی به تسخیر هلاکوخان مغول ، در 1535 میلادی به تصرف امپراطوری عثمانی و در 1920میلادی تحت قیومیت امپراطوری بریتانیا درآمد. تا اینکه در 1932م عراق رسما مستقل شد.

    علی رغم بررسی های صورت گرفته و اطلاعات وسیعی که در مورد این کشور و شهرهای مختلف آن وجود دارد باز جای تحقیق بیشتری را با توجه به مسائل و موضوعات عدیده آن می طلبد .

    عراق در لغت به معنای ساحل و کناره ی دریا و رودخانه است ، که این بلاد نیز واقع بر کرانه ی دجله و فرات می باشد و نیز گفته شده که این کلمه در اصل پارسی بوده و معرب ایراق = ایراگ = ایرج ( نام پسر فریدون و پادشاه ایران باستان ) می باشد . در ابتدا عراق از دو قسم تشکیل شده بود : یکی عراق عجم که خراسان و اصفهان داخل آن بوده و دیگری عراق عرب که همان سرزمین دجله و فرات که در میان و حوالی آن دوست . از سوی دیگر عراق را سواد نیز خوانده اند . هدف از پژوهش حاضر بررسی و پژوهش در شهرهای عراق عرب می باشد. بدین منظور شهرهای مهم و تاریخی عراق هم چون کربلا ، نجف ، بغداد ، کوفه ، بصره ، واسط مورد بررسی قرار خواهند گرفت . در این راستا سعی خواهد شد تا هریک از شهر ها از لحاظ تاریخی ، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار گیرد . از این رو ابتدا به بررسی وجه تسمیه و چگونگی روند شکل گیری آنها پرداخته خواهد شد سپس موقعیت جغرافیایی و تاریخی و ویژگی های موجود در هریک از این شهرها پرداخته می شود.

سئوالات  :

سوالات اصلی:

1ـ روند شکل گیری شهرهای سواد عراق در دو قرن اول هجری به چه نحو بوده است ؟

2- جایگاه سیاسی ، تاریخی ، اجتماعی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟

سوالات فرعی :

• علل شکل گیری شهرهای عراق چه بوده است ؟
• موقعیت جغرافیایی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟

اهداف تحقیق :

    به طور اهدافی که در این پژوهش دنبال می گردد شامل بررسی گذشته و تاریخ کشور استراتژیک عراق ، شناخت شهرهای مهم و تأثیرگذار این کشور که در سطور قبل دکر گردید می باشد.

روش کار:

    روش کار این پایان نامه به صورت توصیفی – تحلیلی می باشد و روش گردآوری ، کتابخانه ای می باشد چراکه مورخین و دانشمندان در طول تاریخ اقدام به گردآوری اطلاعات و تألیف کتب مختلف از آثار و اتفاقات زمان خود کرده اند و ابزار گردآوری اطلاعات از طریق فیش برداری خواهد بود.

سوابق مربوطه:

    کتب ، پژوهش ها و مقالات زیادی در مورد کشورهای اسلامی به ویژه کشور عراق نوشته شده است . به ویژه نوشته های مربوط به حوزه اقتصاد ، جغرافیا ، قومیت ، مذهب و مسائلی از این قبیل در میان این نوشته ها به وفور به چشم می خورد . در این زمینه می توان به کتب و آثاری هم چون نزهه القلوب نوشته حمدالله مستوفی ، الفتوح اثر ابن اعثم کوفی ، البلدان نوشته یعقوبی ، مسالک و ممالک کتاب معروف ابواسحق ابراهیم اصطخری ، مسالک و ممالک تألیف ابن خرداذبه ، الاوطان و البلدان ، الامصار و عجائب البلدان و الحیوان آثار فاخر ابو عثمان عمروبن بحر ( مشهور به جاحظ ) ، الروض المعطار فی خبر الاقطار نوشته محمدبن عبدالمنعم الحمیری ، جغرافیایی تاریخی سرزمین های اسلامی خلافت شرقی به نویسندگی لسترنج ، جغرافیای حافظ ابرو ، حدود العالم من المشرق الی المغرب تألیف ناشناس ( قرن4 ق ) ، آثارالبلاد و اخبار العباد اثر قزوینی ، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم نوشته اصطخری ، صوره الارض ابن حوقل و…. اشاره کرد. در این پژوهش سعی خواهد شد با استفاده از کتب مذکور هریک از شهرهای مورد نظر مورد کنکاش و واکاوی قرار گیرد. 

فصل دوم :

عراق

2-1وجه تسمیه عراق

     این سرزمین را از آن روعراق گفته اند كه از دیگر سرزمین های عربی  پست تر و در نزدیكی دریاست (قائدان،17).طبیعت جلگه پهناور بین النهرین را كه فرات و دجله  در آن جاری است دوقسمت نموده، قسمت شمالی كه سرزمین قدیم آشور باشد بیشتر از مراتعی تشكیل یافته كه جلگه ای سنگلاخی را پوشانده اند. قسمت جنوبی كه بابل قدیم باشد سرزمینی حاصل خیز كه خاكی رسوبی و نخیلاتی پربركت دارد و نهرهائی كه در آنجا كشیده شده  آن سرزمین را سیراب می كند  و به همین لحاظ مردم خاور زمین آن خطه را یكی از جنات اربعه دنیا می دانستند. عرب ها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره و قسمت جنوبی را عراق می نامیدند (لسترنج،26).

     كلمه عراق را از « عراق القربه» گرفته اند؛ یعنی مشكی كه پایین آن سوراخ است ( یاقوت حموی ، معجم البلدان ، 4/94 ) .همچنین گفته می شود « عراق القربه » به معنای مهره هایی است که در پایین مشک آب می آویزند ( قلقشندی ، 43). نیز گفته اند« عراق» جمع «عرق» است؛ به معنای « ساحل دریا» و منظور ازآن ، ساحل دجله و فرات است كه به هنگام مد به سطح دریا می سد وبه آن وصل می شود. برخی دیگر معتقدند كه از « عروق الشجر» ( ریشه های درخت ) گرفته شده است( یاقوت حموی، معجم البلدان ، 4/94).گفته شده است که این کلمه در اصل پارسی بوده و معرّب « ایراق » = « ایراگ » = « ایرج » نام پسر فریدون و پادشاه ایران باستان می باشد ( سجادی ، 11/189 ). همچنین گفته می شود : « عراق در فارسی قدیم سورستان نام داشته است » (  مصاحب ، 2/ 1702).

     اساسا سرزمین رسوبی را اعراب سواد یعنی خاك سیاه می نامند و كلمه سواد رفته رفته بطوری استعمال شد كه مفهوم آن با كلمه عراق یكی گردید، یعنی «سواد» و «عراق» یك معنی داشت و عبارت بود از تمام سرزمین بابل .عراق به معنی صخره های كنار دریا و به معنی ساحل نیز آمده ولی معلوم نیست اصل این كلمه چه بوده ، شاید از اسم كهنه ای ماخذ شده باشد(لسترنج، 26).