نگاری و نقشمایههای تزئینی از ویژگیهای شکلی مشترک این نقوش میباشد.
از آنجا که هنر تذهیب در آرایش کلامالله مجید بیشتر مورد استفاده قرار میگرفت و دارای بار معنایی غنی اسلامی بود لذا تذهیب قرآنهای مختلف در طول تاریخ تا دوره معاصر مورد مطالعه قرار گرفت و ویژگیهای قومی، ساختاری و ترکیببندی آنها تحقیق گردید.
تاکنون بیشتر بررسیها و تحقیقات صورت گرفته درخصوص تذهیب قرآن بهصورت کلی بوده است، به شکل اختصاصی در زمینه سرسورهها کار خاصی انجام نگرفته و اگر مطلبی هم نوشته شده، نقیصههایی داشته است. اما شناخت هرچه بیشتر این هنرها منوط به پرداختن به جزئیات، تحلیل ویژگیها و در کنار هم بررسی کردن آنها میباشد. لذا در این تحقیق سعی بر آن بوده که با توجه به احساس نیاز برای پرداختن به چنین موضوعی و شناسایی بهتر شاخصههای هنری قرآن، با تحلیل نقوش در دورههای مختلف تاریخی از صدر اسلام تا دوره صفوی، ویژگیهای شکلی و تذهیبهای این دوران و همچنین دلایل بهکارگیری سرسورهها در این کتب قرآنی مشخص گردد.
بر این اساس، پژوهش حاضر ضمن بررسی شرایط تاریخی، فرهنگی و هنری، به اهمیت جایگاه کتابآرایی قرآن در پنج دوره صدر اسلام، عباسی، سلجوقی، ایلخانی و تیموری (از سدههای اول تا نهم ه.ق) پرداخته و با توجه به اینکه تاکید اصلی بر تحلیل نقوش تذهیب و همچنین نحوه استفاده از سرسورهها و تاثیرات آنها درشکلگیری هنرهای قرآنی است و بدان جهت که خط و خوشنویسی نیازمند شرحی وسیعتر میباشد، لذا برای پرهیز از اطاله کلام و ارائه مطالب تکراری، به مفاهیم گستردهای چون تاریخچه خط و کتابت و … چندان پرداخته نشده است.
1-2- پرسشهای پژوهش
1- چه ویژگیهای بصری و هنری در سرسوره قرآنهای آستان قدس رضوی در دوران صدر اسلام تا تیموری وجود دارد؟
2- آیا این سرسورهها میتواند ما را در شناسایی بهتر و بیشتر سیر تحول تذهیب، کتابآرایی و گسترش تکنیکهای جدید یاری کند؟
3- آیا الگو و سنت خاصی در ترسیم نقوش رعایت شده است؟
4- آیا ساختار فرهنگی، سیاسی، هنری و مذهبی در پیدایش و شکلگیری سرسورهها تأثیری داشته است؟
5- تذهیبهای قرآنی دارای چه ویژگیهای بصری هستند که دربر دارنده برخی از مفاهیم عرفانی و اسلامی هستند؟
1-3- فرضیههای پژوهش
به نظر میرسد نقوش تذهیب سرسورهها در قرآنهای مجموعه آستان قدس، از ویژگیهای بصری حاکم بر مکتب کتابآرایی دوران خود برخوردار بودهاند.
به نظر میرسد آرایههای تزئینی نقش و رنگ در سرسوره قرآنها ابزارهای مناسبی جهت شناسایی هنرهای قرآنی در دوران مورد مطالعه میباشند.
به نظر میرسد سیر تحول سرسورهها به زمان انجامشان بستگی دارد و نسبت به موقعیت فرهنگی، سیاسی، هنری و مذهبی هر زمان تکنیک ساخت آنها نیز تغییر کرده است.
به نظر میرسد شرایط سیاسی و اجتماعی مناسب در کنار حمایت مادی و معنوی، فراهم ساختن محیط آموزش و فعالیت، بستر مناسبی برای خلق آثار هنری و پیشرفت همه جانبه آنها مهیا میکند.
به نظر میرسد نوع سیاستهای مملکتداری، شعبه مذهبی، علایق و سلایق حاکمان و درجه اهمیت دادن آنها به فرهنگ و هنر و … هریک از این حکومتها دخالت مستقیمی در تربیت هنرمندان تذهیبکار و خطاطان آن زمان داشته است.
1-4- اهداف و ارزش نظری پژوهش
اگر به صورتی دقیق به تذهیبهای دوران مختلف نگاه کنیم، حرکت و تحول آن را در طول تاریخ میبینیم. هنر کتابآرایی که در دوره ساسانی رو به افول گذارده بود با نفوذ اسلام در ایران زنده شد و آذین کردن قرآن رشد این هنرها را به همراه داشت.
در ابتدای دوران اسلامی بهرهگیری از تذهیب محدود بود و نقوش به کار رفته از تجرد کافی برخوردار نبوده است. اما از قرن چهارم هجری به بعد- که تقریبا هنر اسلامی شکل مشخصی به خود گرفت و اندک اندک رشد کرد- اکثر نقوش تزئینی در سطوحی که به شدت تجرید شده و با تخیل و ذهن خلاق هنرمند درهم آمیختهاند، مصور گشت، به شکلی که در دورههای اولیه اسلامی، عباسی، سلجوقی، ایلخانی و تیموری؛ هنر تذهیب از رشدی تکاملی برخوردار شد.
وجود ویژگیهایی متعدد از جمله قدمت، تنوع، غنای نقش و رنگ، ظرافتها و ریزهکاریها، منحصر به فرد بودن و … در مکاتب مذکور سبب شد تا پژوهش حاضر به منظور دستیابی به ویژگیهای هنری و شاخصههای تذهیب، وجوه تشابه و تفارق نقش و رنگ را مد نظر قرار داده و با توجه به غنای منابع و مآخذ، بهویژه کثرت مصاحف شریفه و نسخههای خطی نفیس در گنجینه مخطوطات موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، منتخبی از سرسورههای قرآن را بررسی و به شناسایی، تجزیه و تحلیل تکنیکی آنها بپردازد.
1-5- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش
در مطالعات و بررسیهای صورت گرفته در مراکز و سازمانهای مختلف مانند کتابخانه دانشگاه سوره، کتابخانه فرهنگستان هنر، کتابخانه آستان قدس مشهد، سایتهای مختلف اینترنتی و … به منظور دست یافتن به مباحث نظری و تحقیقات انجام شده پیرامون موضوع این پژوهش، مشخص گردید که در زمینه خط و تذهیب و کتابآرایی قرآن کریم کتابها و مقالات نسبتا زیادی نوشته شده است، اما در مورد سرسورهها و سیر تحولشان در جهان اسلام کتابی در ایران موجود نمیباشد و آنچه هست تعدادی مقاله، مصاحبه و چند نمونه پایاننامه میباشد.
مقاله از پروین برزین که به بررسی روند تغییرات تذهیب بهصورت کلی اشاره دارد. برزین، پروین، آبان 1345. نگاهی به تاریخچه تذهیب قرآن، هنر و مردم، شماره 49.
سلیمی نمین، ه، زمستان 1388، کتابت و تذهیب در قرآنهای چهار قرن اولیه اسلام، هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، شماره 40، ص 52-41.
پایاننامهها: تفرشی، م. 1388، بررسی هنر تذهیب در قرآنهای سدههای نخستین قرن اول تا قرن چهارم هجری، پایاننامه کارشناسی ارشد، پژوهش هنر، دانشگاه هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
پایان نامهای تحت عنوان “بررسی سرسورههای قرآن از صدر اسلام تا دوره صفوی” در دانشگاه سوره در مقطع کارشناسی، اخیرا نوشته شده که نویسنده به جمعآوری تصاویر قرآنی موجود در تمام موزهها و مجموعههای ایران همت گماشته است، لیکن با توجه به موضوع پایاننامه اینجانب، سعی در بررسی قرآنهای موجود در مجموعه آستان قدس رضوی و همچنین تحلیل آثار موجود در آنجا دارم که با پایاننامه موجود تفاوتهای بسیاری خواهد داشت.
1-6- روش و فنون اجرایی پژوهش
روش پژوهش در این پایاننامه تاریخی- توصیفی است که بر پایه استدلالهای تحلیلی و ارائه جدول آماری میباشد. ابزار و شیوههای گردآوری اطلاعات از طریق فیشبرداری و جمعآوری شکلی نمونههایی از آثار هنرهای تزئینی در موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) و روش تحقیق به صورت کتابخانهای میباشد.
1-7- معرفی جامعه آماری و نمونهها
جامعه آماری این تحقیق مجموعه قرآنهای موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی از صدر اسلام تا دوران صفوی میباشد که با توجه به تعداد بسیار زیاد این نسخ، شماری از آنها به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفت.
