کودک به عنوان منبع خلاقیت، بازآفرینی و منبع اساسی سرزندگی به شمار می­رود. بیشتر خلاقیت­ها به ویژه در زمینه هنرها، جانشینی برای بازی کودکی و ادامه آن است. جایی که کودک ابراز وجود می­کند. در مجموع کودک یگانه منبع خلاقیت، سرگرمی، تولید و یگانه منبع نوسازی زندگی است.

تخیل و خیال­پردازی در دنیای کودک به گونه­ها و اشکال مختلف صورت می­گیرد. چنان که گاه زندگی کودکان بین واقعیت و خیال نوسان دارد. تخیل با گذشت سن کودک نیز تغییراتی می­کند. ذهن موقع تخیل روابط تازه­ای ایجاد می­کند. در واقع تخیل پایه خلاقیت ذهنی به شمار می­رود.

یکی از مهمترین و اساسی­ترین ویژگی­های انسان که موجب تمایز و برتری وی از دیگر موجودات می­شود، اندیشه­ی خلاق است. قابلیتی که می­توان  آن را در تمامی ابعاد زندگی انسان مشاهده کرد. در سال­های اخیر هم در مراکز پژوهشی و هم در محافل تربیتی مفهوم آفرینندگی و ویژگی­های آفریننده بیشتر مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد. بی­تردید پرورش خلاقیت یکی از مهمترین هدف­های آموزش و پرورش به شمار می­رود. شایان ذکر است که خلاقیت، قابلیتی است که در همگان وجود دارد اما نیازمند پرورش و تقویت می­باشد.

شناخت استعداد خلاق در افراد و بهره­گیری از آن، همواره یکی از اهداف بشر در همه دوران­ها بوده است، چرا که نیروی خلاقه برای ادامه حیات انسان فواید فراوانی دارد. مسئله خلاقیت همواره یکی از مهمترین مسائل در حوزه روان­شناسی و همچنین هنر است، چرا که خلاقیت و هنر، دو عنصر جدا نشدنی بوده و لازم و ملزوم هم می­باشند. غنای هنری، موسیقی، نمایشنامه­ها، ادبیات و شعر نتیجه خلاقیت هنری است. بنابراین مهم است که به این نکته پی ببریم که خلاقیت چگونه شکل می­گیرد و هدایت می­شود، تا نتیجه مطلوب را در برداشته باشد.

پژوهش حاضر نیز با هدف رسیدن به این نکته و این که هنر سفالگری به چه میزان می­تواند در خلاقیت مؤثر باشد، شکل گرفت.

برای شروع، ابتدا به بررسی موضوع پرداخته شد و کار با بیان مسئله و اهمیت و ضرورت موضوع مورد پژوهش مطرح گردید. با طرح بیان مسئله و اهمیت موضوع در  فصل اول و همچنین  پیشینه تحقیق و تعاریفی از تحقیق، در واقع  یک چهارچوب کلی برای رسیدن به اهداف این پژوهش در نظر گرفته شد.

فصل دوم به مروری بر ادبیات تحقیق در دو بخش مبانی خلاقیت و سفالگری به عنوان راه­کاری بر خلاقیت اختصاص یافت. در بخش اول تعاریف و نظریه­های مختلفی که از خلاقیت وجود دارد بیان شد، سپس به بحث خلاقیت هنری به عنوان موضوعی که مورد نظر اکثر هنرمندان است پرداخته شد، علاوه بر عوامل فوق، اجزاء خلاقیت، رابطه هوش با خلاقیت، امکان آموزش و اکتسابی بودن آن، نیز بیان گردید. در بخش دوم، به معرفی هنر سفالگری به عنوان راه­کاری بر خلاقیت پرداخته می­شود. همچنین به بیان شاخصه­ها و قابلیت­­های موجود در گِل برای کار کودک و ارتباط روانی که گِل می­تواند با دانش ­آموز بر قرار کند، پرداخته می­شود.

در فصل سوم، جامعه آماری مورد پژوهش مطرح گردیده است. همچنین به معرفی ابزارهای اندازه­گیری خلاقیت که شامل آزمون خلاقیت تورنس و آزمون هوش ریون و همین­طور مراحل انجام آموزش سفال با دانش­آموزان، پرداخته شد.

فصل چهارم به تجزیه و تحلیل داده­ها اختصاص یافت و کار وارد مرحله آماری گردید، به این صورت که داده­هایی که در مراحل آزمون­های مختلف از دانش­آموزان به دست آمد به کمک نرم افزار spss مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و به توصیف داده­ها پرداخته شد.

فصل پنجم اختصاص به پروژه عملی یافت. در این بخش سعی برآن شد که با طراحی و ساخت فضایی خلاقانه برای کودکان در ایجاد خلاقیت به آنان کمک کرده و همچنین تأکید بر این امر شود که محیط در خلاقیت مؤثر است.

در فصل ششم، به بحث و نتیجه­گیری از فرضیه­های تحقیق و همچنین پیشنهادهای مطرح شده در این باب و بیان محدودیت­های پژوهش اختصاص یافت تا خواننده بتواند به درک جامعی از این پژوهش دست یابد.

استعداد، مسأله­ایی موروثی است. مهم این است که با استعداد  خود چه می کنید.

     مارتین ریت

  1-1-بیان مسئله

خلاقیت واژه­ای است که این روزها بسیار مورد توجه اندیشمندان علوم رفتاری و هنری است. بسیاری از والدین در پی یافتن راه­هایی هستند که خلاقیت کودک­شان را بارور و شکوفا سازند. نکته مهم پیش از رسیدن به این هدف یعنی رشد خلاقیت، داشتن اطلاعات جامع از کودکان و تحلیل آن است. چون کار با کودک برای بسیاری از افراد جامعه امری ساده و پیش پا افتاده به نظر می­رسد. برای ایجاد تفکر خلاق در کودک، باید، مربی خلاق باشد، تا بتواند از وسایل و ابزار به درستی استفاده نماید. می­توان با داشتن کمترین ابزار، بیشترین بهره آموزشی را برد. یکی از این ابزارها و وسایل که می­تواند راه رسیدن به ایجاد خلاقیت را در کودکان بهبود بخشد، هنر سفالگری است. از آنجا که گِل از مواد موجود در طبیعت می­باشد و خلاقیت هم به صورت فطری در همه انسان­ها وجود دارد پس لازمه آن ایجاد بستری مناسب جهت شکوفایی هر چه بیشتر خلاقیت دانش­آموز است.

بررسی­ها نشان می­دهند که مطالعات صورت گرفته در زمینه خلاقیت، اغلب در حوزه روان­شناسی و تکنیک­های پرورش خلاقیت بوده و در مورد تأثیرات هنر، به خصوص هنر سفالگری بر خلاقیت کودکان و دانش­آموزان پژوهشی صورت نگرفته یا کمتر صورت گرفته است و نیاز به تحقیق بیشتر در این حیطه احساس می­شود.

    1-2- پیشینه تحقیق

در باب موضوع تأثیر هنر سفالگری بر میزان خلاقیت دانش­آموزان مقطع ابتدایی، به صورت مستقیم تحقیق یا پژوهشی یافت نشد، اما عناوینی از کتاب­ها و پایان نامه­ها و مقالات  که در ارتباط با موضوع خلاقیت و خلاقیت هنری بود پیدا شد که بدین شرح است؛ کتاب”ماهیت خلاقیت و شیوه­های پرورش آن ” اثر افضل السادات حسینی، کتاب “پرورش خلاقیت در کودکان”  اثر ترزا آمابیل[1] (ترجمه حسن قاسم زاده)، همین­طور کتاب “هنر، علم، خلاقیت”اثر جورج اف نلر(ترجمه سید علی اصغر مسدد)، همچنین دو مقاله با عناوین “تأثیر هنر بر خلاقیت کودکان و نوجوانان در آینده” توسط سحر اصلانی و همین­طور “توصیف محدودیت­ها و روش­های ایجاد خلاقیت” توسط جلیل باباپور یافت شد. تحقیقات انجام یافته در مورد خلاقیت شاید به قبل از دهه 1950 برسد. تعداد اندکی از افراد موفق شدند، راه را برای تحقیقات تجربی وایجاد برنامه­هایی جهت پرورش استعدادهای خلاق هموار سازند. در خلال سال­های دهه پنجاه، فعالیت­هایی مربوط به کارهای خلاق، افزایش چشمگیری یافت. آمابیل در 1979، همبستگی مثبت بین انگیزش و خلاقیت را در نمونه مورد بررسی خود گزارش می­کند(حجتی،10:1375). از سایر محققانی که در زمینه خلاقیت فعالیت داشته­اند و می­توان به نظرات آنان استناد کرد می­توان به گیلفورد[2] و تورنس[3] نیز اشاره داشت.

از کسانی که در زمینه خلاقیت هنری کتاب و مقاله داشته­اند­، می­توان به تسلیمی(1385) اشاره نمود که معتقداست؛ خلاقیت هنری را می­توان در تمامی ابعاد و نگرش­های مختلف انسان باز شناخت، همچنین آنا اولیوریوفراری[4](1373) نیز معتقد است خلاقیت یک طریق بودن است، او معتقد است خلاقیت هنری نیز یک آفرینش علمی است.

لارنس[5](1387) اعتقاد دارد، در پدیده خلاقیت هنری، تمامی سطوح هوشیاری سهیم­اند، زیرا هنرمند در هنگام فعالیت خلاقانه از کلیه تجربیات و آموخته­ها و دانسته­های حال و گذشته خود به عنوان ماده خام استفاده می­کند.

1-3-اهمیت و ضرورت تحقیق

بی­تردید، خلاقیت در زمره­ی مهمترین فعالیت­های انسان به شمار می­رود، در پیرامون انسان­ها چیزهای بسیار زیادی وجود دارد که محصول تفکر خلاق است. پیشرفت و تعالی هر جامعه نیز بستگی به استفاده مؤثر از نیروهای خلاق درون جامعه دارد. خلاقیت به صورت چشمگیری عامل پیشرفت­های بشری است و این پیشرفت در صورتی میسر است که مهارت و انگیزه خلاقیت در کودکی، در افراد پرورش یابد.

 از آنجایی که هنر و خلاقیت رابطه تنگاتنگی با هم دارند و شاید بتوان گفت هنر بدون خلاقیت شکل نمی­گیرد، پس چه بسا جای کار دارد که به مقوله خلاقیت به لحاظ علمی پرداخته شود. متأسفانه در مورد”هنر، (به خصوص هنر سفالگری)، خلاقیت و کودکان” بررسی­های کمی در ایران صورت گرفته است و در مورد راه­های ایجاد این نوع از خلاقیت در کودکان کمتر بحث شده است. پس چه بهتر است با نگاهی جدید به امر سفالگری و خلاقیت، از همان دوران کودکی، بر نیروی خلاقیت و هنرمند نگه داشتن کودکانمان کار کرده و آن را پرورش دهیم. به قول پیکاسو” هر کودکی هنرمند است. مسأله این است که چگونه پس از این که بزرگ شد، هنرمند باقی بماند.” (کامرون،32:1391) در این رابطه و با توجه به این که تا به حال پژوهشی با عنوان تأثیر هنر سفالگری بر میزان پرورش خلاقیت در کودکان در سطح دنیا انجام نگرفته است. بنابراین در پژوهش حاضر سعی بر این بود تأثیر هنر سفالگری، روی خلاقیت دانش­ آموزان ابتدایی بررسی شود.