پس از انقلاب کشاورزی، ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ در تاریخ وفرهنگ بشر ساکن زمین محسوب می شود .تغییر واکنش انسان نسبت به هم و نسبت به محیط ، دگرگونی فضایی منجر شد که نمود عینی آن به صورت پدیده ای نو وشکل خاصی از سکونت تحت عنوان ((شهر))نمایان گردید. صاحب نظران ،شهر را کامل ترین وعالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی آوردن انسان به زندگی شهری را آغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ بشر قلمدادمی کنند. شهر مهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است . روند گذشته وامروز زندگی بشر نشان می دهد شهرهای فردا،جایگاه واهمیت ویژه وارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت . در حال حاضر قسمت اعظم جمعیت جهان ساکن شهر ها هستند ، این در حالی است که حدود یک صد سال قبل یعنی در ابتدای قرن بیستم تنها 10درصد معادل 150میلیون نفر از مجموع جمعیت سیاره زمین در شهر ها زندگی می کردند ولی اکنون جمعیت شهر نشین جهان، با بیست برابر افزایش به بیش از 3میلیارد نفر معادل 50درصد رسیده است . به تبع این افزایش شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت وتعاملات انسانی درامورسیاسی،اقتصادی اجتماعی،فرهنگی،هنری و…..بدل شده اند.                                                                                               رشد شهر های ایران از دهه ی40خورشیدی از از این قائده مستثنی نبودند شهر ها با انجام اصلاحات اراضی رشد وگسترش زیادی یافتند . شهر اردبیل هم مثل سایر شهر ها گسترش یافت ولی نقطه اوج پیشرفت شهر نشینی در اردبیل با تبدیل این شهر به مرکز استان در سال1372 بود. وگسترش بی رویه شهر نشینی ودر نتیجه افزایش حاشیه نشینی در شهر اردبیل شاهد هستیم. پژوهش حاضر در زمینه تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی: بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)در پنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است :

– فصل اول با عنوان طرح تحقیق ، ضمن بیان مسئله و طرح سوالات اصلی تحقیق وفرضیات،به اهداف،ضرورت انجام تحقیق و پیشینه پژوهش های پرداخته شده است.

– فصل دوم با عنوان چهار چوب نظری تحقیق ، چگونگی شکل گیری شهرها در جهان ،مفاهیم ،چگونگی گسترش و توسعه کلان شهرها و نظریه های مربوط به تحقیق اشاره شده است.

– فصل سوم با عنوان یافته های تحقیق که روش تحقیق ،مراحل تحقیق و محدوده مورد مطالعه را مورد بررسی قرار داده است.                                                                                                                   – فصل چهارم با عنوان یافته های تحقیق که از سه بخش تشکیل شده است که به بررسی توسعه فیزیکی وکالبدی، کاربری اراضی شهری اردبیل و خدمات اجتماعی شهر اردبیل می پردازد که به مردم توسط نهاد اداری شهرداری ارائه می شود .                                                                                                         – فصل پنجم با عنوان نتیجه گیری وارائه پیشنهادات، که ضمن آزمون فرضیه، به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات و راهکار ها پرداخته شده است

1 بیان مسئله و سوال اصلی تحقیق

پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ درزندگی بشر ساکن سیاره زمین محسوب می‌شود. تغییر واکنش انسانها نسبت به هم ونسبت به محیط بر دگرگونی فضایی منجر شد  که نمود عینی ان به صورت پدیده ای نو که اصطلاحا شهر نامیده می­شود نمایان گردید.(نظریان 1379:پیشگفتار)   صاحب نظران شهر را کامل ترین و عالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی اوردن انسان به زندگی شهری را اغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ قلمداد می کنند. روند شهر نشینی و شهر سازی از زمان شکل گیری تا کنون با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است. این دگرگونی ها از یک سو متاثر از عوامل وشرایط زمانی ومکانی بوده و از سوی دیگر باعث ایجاد تغییراتی در شکل وشیوه ی شهر نشینی و شهر سازی شده است. شاید به همین دلیل ارائه ی تعریفی فراگیر وهمه جانبه برای شهر مشکل باشد چرا که هر تعریف در بر گیرنده وضعیت شهر در مقطع زمانی مشخص ویا نقش وشکل ساختاری معینی از ان است(مشهدیزاده دهقانی

 1368:پیشگفتار). امروزه ارائه تعریفی جامع که بتواند برای همه شهر های جهان مصداق یابد دشوار است چرا که شهر ها به سیستم های اقتصادی واجتماعی یکسان وابسته نبوده ونکات مشترک چندانی بین انها وجود ندارد کارشناسان رشته های مختلف و جغرافیدانان به زعم خویش تعریفی از شهر ارائه داده اند که اکثر این تعریف بر اساس تفاوتهای شهرو روستا بیان گردیده است اما کلی ترین تعریف از شهر وبه نوعی مقبول ترین ان را این گونه بیان کرد: شهر مکان زیستی بشر است که جمعیت ان بسته به معیار هر کشور از حد معینی بالاتر بوده وشغل غالب ساکنان ان فعالیتهای غیر کشاورزی بوده ودارای مکان اداری مختص خود از جمله شهرداری باشد وبه بیان دیگر شهر موجود زنده و پویا و متحول در بستر زمان وبرپهنه ی مکان متشکل از اجزاء فیزیکی وانسانی و روابط پیچیده میان انها و متبلور از نقش انسان و اندیشه ی والای او متاثر از شرایط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – تاریخی – جغرافیایی و سیاسی…..(مشهدیزاده دهقانی 1386: پیشگفتار).  شهر امروز به اصلی ترین و پر اهمیت ترین مرکز مبادلات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی وسیاسی بشر بدل شده است. به قول لوفور: ((سر نوشت بشر نه در میان ستارگان ونه در روستا که در شهر تعیین می شود)). البته شهر وشهرنشینی از گذشته وحتی در قرون قبل از میلاد نیز دارای اهمیت بوده است. نمونه ان شهر های یونان باستان ویا شهر های ایجاد شده توسط امپراطوری های روم باستان و ایران است. انچه اهمیت دارد در طول تاریخ همواره شهر ها با تار و پود تاریخ و سر نوشت بشر پیوند داشته اند، به قول اسوالد اسپنگلر دانشمند المانی که در کتاب افول تمدن غرب می گوید((تاریخ جهان، درواقع تاریخ شهر هاست)). (فرید، 7:1384)

در شهر فرایند برنامه های کاربری اراضی شهر به مثابه زمینه های دیگر برنامه ریزی از درک پدیده ی برنامه‌ریزی (تعریف مساله یا مشکل) شروع و پس از تدوین اهداف ونعیین اولویت ها به تولید راهبرد ها و ارزیابی و اجرا منجر می شود واین روند به صورت ممتد ودورانی ادامه می یابد. این شکل فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را به صورت ساده تری متشکل از سه مرحله با طرح سه سوال مطرح می کنند:

1)شناخت وضع موجود 2)تعیین اهداف 3)روش کار(پور محمدی، 6:1390).

توپوگرافی در لغت به معنی شناخت ناهمواریهای روی زمین و از مقوله های مهم مطالعات جغرافیایی است. تاثیرات ویژه شرایط توپوگرافیک در مکان گزینی و استقرار فعالیت های اساسی وشکل و سیمای فیزیکی شهر ها، مطالعه ناهمواری های زمین را جزاولویت ها قرار داده که از موضوعات محوری در برنامه ریزی مربوط به توسعه فیزیکی محسوب می شود. اساسا یکی از از شرایط موثر برشکل گیری شهر، وضعیت توپوگرافی و مورفولوژی زمین است و از انجا که انسان برای ایجاد سکونتگاه های خویش موارد و جوانب متعدد و مختلفی را بررسی می‌کند، کاربری اراضی شهری با مورفولوزی خاص، نتیجه خواست انسان و هدف او از این مکان گزینی است (پور محمدی، 15:1390).

مهاجرت از روستا به شهر که پدیده خاص قرن ماست در سراسر دنیا،شهر نشینی و توسعه شهری را وسعت می بخشد. جریان مهاجرتی همواره از حوزه هایی که امکان اشتغال ودرامد در انها نیست ویا دارای رشد زیاد جمعیت می باشد به مکان هایی که نیروی انسانی و اماده به کار طلب می‌کند صورت  می گیرد. وسبب به وجود امدن مناطق حاشیه نشین در شهرهای جهان سوم می گردد. هنگامی که شهرها قدرت جذب مهاجرین روستائی را در بخش فعالیت های صنعت و خدمات را نداشته باشد ضمن عدم استفاده مطلوب از نیروی کار مهاجرین، بیکاری ومشاغل کاذب در شهر ها افزایش می یابد و معضلات را برای شهر فراهم می اورد که یکی از این معضل ها حاشیه نشینی و به تناسب افزایش اسیب های اجتماعی است(درویشی:1391).

مکتب اکولوژی تطبیقی به وسیله اف٬ ال٬ سوتیزر برای اگاهی از ساخت اکولوژی شهر هامطرح شد و مراد از ان بکارگیری مفاهیمی است که به شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری کمک می نماید. کیفیت مطالعه در اکولوژی تطبیقی، تاکید روی تحلیل تکنیک های جمعیت شناختی، علوم اجتماعی، اقتصادی و اطلاعات مربوط به واحد های مسکونی در یک محله یا یک منطقه شهرهاست(شکوئی٬ 1369،89).

شهرمهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است. روند گذشته و امروز نشان  می دهد شهرهای فردا جایگاه و اهمیت ویژه و ارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت اما شهر در قرن بیستم ودر قرن حاضر نمود و برجستگی بسیار بیشتری پیدا کرده است. زمانی که قرن بیستم اغاز شد تنها 150میلیون نفر یا 10درصد از مجموع جمعیت کره ی زمین در شهر ها سکونت داشتند حال انکه در پایان قرن جمعیت شهری دنیا به بیست برابر افزایش به بیش از دو میلیارد و نهصد میلیون نفر رسید.(رضویان1:1381٬)

این افزایش هم به لحاظ تعداد وشهر ها و هم به لحاظ درصد شهر نشینی بوده است٬ یعنی افزایش جمعیت شهری منجر به کاهش جمعیت روستائی وعشایری شده است. به دیگر سخن در مقابل افزایش میزان شهر نشینی میزان روستا نشینی کاهش یافته است. به طوری که درصد شهر نشینی از1/13درصد در سال1900 به بیش از 50 درصد در اغاز هزاره سوم رسیده است و پیش بینی می شود که در سال2025 این تعداد به افزون بر 60 درصدجمعیت جهان بالغ گردد. به تبع این افزایش، شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت و تعاملات انسانی در امور سیاسی،اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی وهنری….بدل شده است.

بنا به تحقیق نخستین شهر ساز فردی که به بیان اصولی در زمینه شهر سازی می پرداخت هیپوداموس یونانی بود که در حدود 480سال قبل از میلاد می زیست، وی برنامه های خود را در شهر میلی توس پیاده می نمود. اما اولین نشانه های یک برنامه ریزی شهری مدرن را می توان در اقدامات هاسمان در شهر پاریس مشاهده کرد. و در ادامه و در اواسط قرن نوزدهم، ظهور دو مکتب ارمان گرایی و اصلاح گرایی و نظرات منبعث از ان، این روند را تقویت کرد. اما اوج تفکر برنامه ریزی شهری که بسیاری از نظریات متاخر خود را به لحاظ علمی ونظری، متاثر ساخت، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توسط ابنرز هاورد و با طرح نظریه باغ شهر بیان گشت. وی با طرح نظریه باغشهر در سال 1898 موسسه باغشهر و برنامه ریزی شهری را بنا نهاد و شهر جدید لچ ورث را در 50کیلومتری لندن در سال 1903  و ولوین را در اطراف لندن در سال 1919 ساخت(زیاری، 20:1387).

به بیانی دیگر در کشور ما بین میزان رشد وتوسعه شهری و میزان توسعه اقتصادی هیچ گونه تعادل وتوازنی وجود نداشته است. و از طرفی امر توسعه تاثیر کم رنگ و نا چیزی در حوزه های روستایی وشهر های کوچک برجای نهاده است(شکوئی، 181:1385).

در کشور ما رشد شتابان شهر نشینی از دهه ی1340به بعد و به دنبال سیاست های دولت در اجرای اصلاحات اراضی به وقوع پیوسته است و این روند تا به امروز استمرار داشته است ، به گونه ای که درصد جمعیت شهر نشین کشور از 4/31درصد درسال 1335 به 3/61 درصد در سال 1375 وتعداد نقاط شهری از 199 شهر وطبق امار اعلام شده تا شهریور ماه 1387 تعداد شهر های ایران به 1049 نقطه شهری رسیده است. نکته حائز اهمیت این است که افزایش رو به رشد جمعیت شهر نشین و تعداد شهر ها طی 45 سال اخیر مدیریت شهری کشور و به طور کل ساکنین شهری را با مشکلات و نارسایی های بسیاری رو به رو ساخته است. کمبود تسهیلات وتجهیزات شهری ونارسایی در خدمات رسانی به شهروندان، مشکلات امدوشد، گرانی، تورم افسار گسیخته٬ بورس بازی زمین ومسکن، خدمات وانواع الودگی از جمله این مشکلات است.از طرفی یکی از عوامل تشدید کننده این نارسایی ها این است که کل جمعیت شهر نشین توزیع بهینه ای در کشور نداشته و بخش عمده این جمعیت تنها در چند کلانشهر یا مراکز استان جای گرفته است این امر موجب شده است تا این شهرهابامشکلات مضاعفی مواجه گردد.

با توجه به توضیحات و مسائل ومشکلات شهر ها این پژوهش می کوشد تا با تهیه مطالعه تطبیقی بافت شهری جغرافیدانان را از جنبه های مختلف به افق های تازه ای می کشاند و او را با تضاد ها و گوناگونی های اجتماعی و اقتصادی شهر اشنا می سازد. جغرافیدانان در مطالعه تطبیقی به ریشه های نابسامانی های شهر پی می برند و سیاست گزینی مدیران در حل مسائل شهررا به تحلیل می کشند. به طور کلی در جغرافیا شهری مطالعه تطبیقی که در واقع تحلیل مقایسه ای تطبیقی(تطبیق) نظریه های مختلف در موضوعات ومسائل شهری از چند نظر اهمیت دارد:

1- در مطالعه تطبیقی اگاهی از تضاد ها و پیشرفت ها و در نتیجه ریشه یابی ان ها یک نوع تکامل فرهنگی برای جغرافیدانان غفلت زده محسوب خواهد شد.

2- در مطالعه تطبیقی جغرافیدانان به بهره گیری نظریه ای در موضوع خاص می پردازد. به عبارت دیگر مطالعه تطبیقی به جغرافیدانان این امکان را می دهد که در حل مسائل شهری تضادها ٬ تفاوت ها و واقعیت های موجود را تشخیص دهد و نیاز های اساسی وغیر اساسی  را از هم تفکیک نماید. برای مثال، در موضوع مسکن مطالعه تطبیقی جغرافیدانان را به ان درجه از توانائی های فکری و علمی می رساند که دولتها با استفاده از انها می توانند سیاستی را در مورد زمین های شهری در پیش بگیرند که منافع اکثریت مردم شهر تامین شود. به عبارت دیگر سیاست گذاری و برنامه ریزی مسکن کدام کشور با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی ثمر بخش خواهد بود. روشن است که همه این نتایج به مقایسه تطبیقی و ارزیابی نظریه های مختلف امکان پذیر است.

3- مطالعه تطبیقی در جغرافیای شهری به تحلیل تطبیقی می انجامد و کاربرد نظریه های اجتماعی را در شناخت مسائل شهری قوت می بخشد. بدون این تحلیل های نظریه ای، جغرافیای شهری به صورت جغرافیای توصیفی در می آید.

با توجه به نظرات بالا٬ در جغرافیای شهری تحلیل تطبیقی نمی تواند فقط یک کشور خاص را شامل شود. زیرا در هر کشور شرایط اجتماعی واقتصادی ویژه ای حاکم است. لذا مطالعه تطبیقی در مجموع در مقایسه میان نظام جغرافیای شهری دو یا چند کشور کاربرد دارد. (شکوئی – موسی کاظمی ٬ 17:1386)

تحولات سیاسی وداخلی کشور در چند دهه ی اخیر و نظام سرمایه داری ایران در قرن معاصر نقش شهر را به عنوان جایگاه تحقق روابط سرمایه داری افزایش داد که یکی از بارزترین نمونه افزایش جمعیت در شهرها و توسعه فضایی و کالبدی وفیزیکی شهرهاست که به صورت حاشیه نشینی ظاهر شده است.

شهر مورد مطالعه،اردبیل نیز همانند اکثر شهر های کشور از دهه ی 1340یعنی از زمان اصلاحات اراضی به بعد با افزایش جمعیت و مساحت مواجه بوده است وبه دنبال ان اقتصاد تک محصولی شدن کشور یعنی نفت بیشتر روستا ئیان انگیزه کشاورزی و دامداری خود را از دست داده وبه سمت شهر ها سرازیر شدند که شهر اردبیل هم از این سر ریز جمعیتی مستثنا نبوده است. اما مهمترین مسئله در مورد افزایش جمعیت در شهر اردبیل مرکز استان شدن استان اردبیل درسال 1372شدباعث افزایش چشمگیر جمعیت در این این شهر شد که امار سال 1365 برابربا  281973 نفر بوده است که اخرین امار بدست امده در سال1390برابربا 485153 نفر بوده است که نشان می دهد در مدت 25 سال اخیر 05/72درصد افزایش جمعیت در شهر اردبیل را داشته است که اگر این درصد را تقسیم بر25 سال کنیم امار بدست امده 88/2درصد را برای هرسال شهر اردبیل نشان می دهد.

به نظر می رسدتحولات جمعیتی وکالبدی درشهراردبیل طی دهه های اخیر منجر به بروز مشکلات متعدد کالبدی، اجتماعی٬ زیست محیط و…در شهر اردبیل شده است و این شهر از عدم تعادل وتوازن ونابسامانی های بسیاری رنج می برد.و مشکلات این شهر هنوز با اجرای طرح های توسعه هنوز برطرف نشده است. ولذا با تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی:بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)به این سوال زیر پاسخ اساسی داده می شود:

– تحولات این چند دهه چه تغییراتی را در بافت های مختلف شهر ازابعاد کاربری اراضی، کالبدی – فیزیکی و خدمات اجتماعی برجای گذاشته است؟