ازدیربازفضاهای تجاری از ارکان هرمجموعه زیستی بوده و درواقع حکم قلب را برای آنها ایفاکرده است. هرچنداین اهمیت درطول تاریخ دارای فراز ونشیب هایی بوده، لیکن هیچگاه نقش خودراازدست ندادهاست. پیشبینی وبرنامه ریزی مراکزتجاری از مهمترین مسایل معماری وشهرسازی است که بسیاری از معضلات شهری را حل خواهدنمود.

باوروداتومبیل به شهرها،تحولات فرهنگی ناشی از ارتباط باکشورهای غربی،شتاب درعرضه کالاهای صنعتی،شیوۀزندگی،امکانات وارتباطات درسالهای اخیرفضاهای تجاری نیزدستخوش تغییرات اساسی گردید. امروزه بدلیل مشکلات ناشی ازشهرنشینی،کمبودفرصت وامکانات جدید،خریدار نترجیح میدهند با اتومبیل به مراکزخریدمراجعه ودرکمترین زمان ممکن کلیه مایحتاج خودرابه صورت ماهیانه ویاهفتگی تهیه نمایند. از این­رودرسالهای اخیر ایجادفروشگاههای زنجیره ای که درآن کلیۀملزومات ومایحتاج خریداران ارایه میگردد،به شدت رشدیافته ورقابت بین آنهاباعث ایجاداندیشه­ای جدید در ارائه سیستمهاوخدمات مهم درجهت جلب رضایت مراجعین شده است(بحرینی، 1375، 23).

خرید،فعالیتی است که نمودهایی ازشرایط وساختاراقتصادی،اجتماعی وبه ویژه فرهنگی یک محیط راآشکارمی­سازد؛هرچندکه درابتدا فضاهای خرید،تنهابه منظورپاسخگویی به نیازهای اقتصادی راقبان به صورت پلانهای خطی وقرارگیری اجزای فردی عنی مغازه ها دراطراف مسیرهای خطی یامنحنی مراجعان طراحی می­شد،امااین ایده که مراکزخریدبایددربرگیرنده کاربریهایی باشند تا برای دیگرنیازهای مراجعین نیزپاسخی مناسب یابد،به مرور بعنوان اندیشۀ غالب درمعماری مراکزتجاری تبدیل گردید.

1 ـ 1 ـ مفهوم مراکزتجاری

مرکزتجاری تفریحی به مفهوم کلی به محلی سرپوشیده ویا روبازی اطلاق می­گرددکه تعدادی فروشگاه راشامل گردیده که این فروشگاهها می توانند از یک یاچند صنف مختلف تشکیل گردند. این محل کانون دادوستدبوده وارتباط مستقیم بین عرضه وتقاضارا برقرارمینماید (دهخدا).

1 ـ 2 ـ هدف ازایجادمراکزتجاری

پس ازپیدایش تمدن وقبل ازرایج شدن پول مبادله کالابصورت پایاپای صورت میپذیرفت وبه تدریج وباازدیادحجم تولیدات وتوسعه مبادلات وگسترش روابط اجتماعی واعتلای سیستم­های اقتصادی پیشرفت نموده وسه گروه عمده ذیل شکل گرفت:

• تولیدکنندگان • توزیع کنندگان •  مصرف کنندگان

جهت رفع نیازمصرف کنندگان وارایه محصول تولیدکنندگان نیازبه اماکنی برای تسهیل امورفوق احساس گردیدکه این مساله،انگیزه ایجادمراکزتجاری شد.

1 ـ 3 ـ تاریخچه مراکزتجاری

احداث اولین مرکزتجاری به مفهوم امروزی درایتالیاوبه سال 110 میلادی درزمان امپراتوری تروژان بازمیگردد. دراین سال برده ای یونانی مرکزخریدی مجاورمیدان عمومی شهرروم بنانمود. این مرکزدردوطبقه احداث گردیدودرآن حجرههابه صورت ردیفی استقراریافته ودارای سیستم تهویه بود. درقرون وسطی بازارهای خیابانی لندن،بازارچه های بلژیک وبازارهای خاورمیانه شکل گرفت. بعدازجنگ جهانی دوم باحرکت واسکان مردم درحومه شهرها،مراکزتجاری نیزبه این مکانهاانتقال یافت که هدف آنهادردسترس بودن مشتریان بودکه این تفکرتاامروزنیزادامه یافته است(پروند، پایان نامه).

1 ـ 4 ـ تاریخچه مراکزخرید درایران

اولین مراکزتجاری درایران با عنوان بازار،به عنوان نهادی اقتصادی–شهری در دوره ساسانیان درشهرهای بازرگانی–تولیدی شکل گرفت.

واژه بازاربسیارکهن است وبه معنی محل خریدوفروش وعرضه کالااست. بازاردرفارسی میانه به صورت ” وازار ” وبا ترکیبهایی مانند وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازرگان) به کارمیرفته است ودرپارسی به صورت ” واژار ” مورداستفادقرارگرفته است. بازاردرشکل کلی خود نهاد منحصربه شهرها نبوده است بلکه درنواحی روستایی نیزبازارهایی موقت تشکیل می شده است(دهخدا، 1345).

تشکیل این بازارها درروستاهایی که ازنظردسترسی ودیگرعوامل دارای شرایط مطلوبتری بوده اند،منشا پیدایش پاره ای ازشهرهابوده است.

برپایه اطلاعات موجودازاواخرقرن اول هجری به بعد در بسیاری ازشهرهابازارهای دایمی وجودداشته است وهرنوع کالادرمحلی معین عرضه میشده است. هسته اولیه اغلب بازارهای واقع درشهرهادرحوالی یکی از پرتردد ترین دروازه ها شکل میگرفت. این هسته ابتدا در ربض و پشت دروازه شهروگاه درداخل شارستان و نزدیک دروازه شهرتشکیل می شد وسپس در داخل شارستان و ربض گسترش یافت.

گسترش بازاردرداخل شهردرامتدادراه یا راههای اصلی شهرتا مرکزآن امتداد می یافت وگاهی اوقات بازار ازیک دروازه تا دروازه دیگرشهربه طورپیوسته ادامه داشته است. وسعت وتوسعه بازارهرشهربستگی به جمعیت ورشداقتصادی آن داشت. درشهرهای کوچک بازارعمدتا جنبه خرده فروشی وتامین مایحتاج مردم شهر را داشت ودرشهرهای بزرگ بخش عمده ای از بازار درخدمت بازرگانی خارجی وعمده فروشی قرارمیگرفت. تمام ویابخشی ازاغلب بازارهادرابتدای احداث آنها مسقف نبودوبه تدریج باگسترش رونقشان سرپوشیده میشدند. عرض بازارها به طورمتوسط بین 5/3تا 5 متروبرای عبورپیاده وگاری در زمان عادی مناسب بود و درایام برگزاری اعیادوسوگواری درحرکت پیاده اخلال ایجادمیشد.

هربازاری دارای دروازه ودری بودکه شبها بسته میشدوتاچندقرنپیش مغازه های بازار در نداشت وشبهاو ایام تعطیل توسط پارچه ای زخیم مغازه خودرا می بستند. ساخت بازارهادردوره صفوی فضونی گرفت وتا اواخر دوره قاجار ادامه یافت.(پروند، پایان نامه کارشناسی ارشد).

2 ـ 1 ـ شهر و بازار

2 ـ 1 ـ 1 ـ کلیات

پیدایش بازارها با پیدایش شهرها همراه نیست، بلکه با پیدایش اجتماعات بشری و مبادله کالا همراه است. پیدایش، تحول و تکامل مناسبات مبتنی بر مبادله و بازار اساسا با ادوار سلسله ای خاندان های حکومتی همراه نیست؛ بلکه پدیده ای مستقل از تضادهای حکومتی و تناقضات سیاسی بوده است و حوزه های اقتصادی آنها را شکل می داده است. حوزه های اقتصادی به رشد مبادله کالا، ایجاد فنون و صنوف و توسعه بازرگانی کمک کرده و این امور بدون یک مجموعه از راه های مبادلاتی و اقتصادی قابل تصور نیست.استقرار جوامع انسانی با حوزه های اقتصادی به روابط تجاری وسیع بین جوامع منجر شد و اساس و پایه گسترش شهر های کهن گشت (آیوازیان، مجله هنرهای زیبا، 2).

شهر به عنوان یک بازار، مرکز فعالیت ها و ارائه امکانات بسیاری است. در این نگرش نه تنها بر فعالیت های اقتصادی تأکید می شود، بلکه به غنای شرایط اجتماعی نیز توجه می گردد. در شهر امکانات نامحدود و متفاوتی وجود دارد وهر فرد می تواند معاش خود را در آن تأمین کند. در شهر، آرایش ویژه ای از فعالیت ها و کالاها بوجود می‌آید. افراد، خانواده ها، مؤسسات تولیدی و صنعتی، جوامع و خدمات عمومی، خریداران کالاهای مصرفی و تجهیزاتی هستند که باید بتوانند به منظور ارضاء نیازهای خویش و بر حسب قدرت خرید شان برای خود فراهم آورند. برای رسیدن به دست مصرف کنندگان، این کالاها باید حمل شده، انبار شوند و مطابق با مشخصات و قیمت خود به بهره برسند و توزیع گردند. فراهم کردن نیاز های آن همه مصرف کننده متمرکز در فاصله‌های چنین اندک در فضا های شهری، اجازه می دهد روی کیفیت کالاها به سوداگری پرداخت و قیمت تمام شده و بهای فروش آنها را کاهش داد. مشتری های مراکز تجاری و خدماتی شهری، به جمعیت خود شهر منحصر نمی شوند، بلکه برای خریدهای غیر رایج روزانه، جمعیت منطقه ای را هم که شهر مرکز آن است در بر می گیرد. افزون بر آن، افراد گذری همچون توریست ها را هم شامل می شود. جاذبه تجاری یکی از عناصر اصلی درخشش شهرها و تعیین کننده منطقه نفوذی آنهاست. ارزیابی بازار یکی از بهترین وسایل برای درک روحیه یک ملت است (پیرنیا، 1372، 55).