عصر حاضر را به حق عصر فن آوری اطلاعات نامیدهاند. رایانه یکی از ساختارهای بسیار مهم و منحصر به فردی است که همه ابعاد زندگی را دگرگون ساخته و آثار گسترده و شگرفی بر جای گذاشته است.
در ابتدای ورود رایانه به زندگی انسان، تنها بخشهای خاصی از جامعه تحت تاثیر آن قرار گرفته بود، ولی در سالهای اخیر نهضت فن آوری اطلاعات به طور بنیادین جوامع بشری را در كلیه امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تغییر و متحول نموده است تا جایی که اکنون به سختی میتوان بخشهایی از جوامع توسعه یافته یا در حال توسعه را یافت که تحت تاثیر آن قرار نگرفته باشند.[1]
رشد دنیای تکنولوژی اطلاعاتی جنبههای منفی نیز دارد. بدین مفهوم که امکان رفتارهای ضداجتماعی و مجرمانه را به وجود آورده که بیش از این به هیچ وجه امکان پذیر نبوده است. سیستمهای کامپیوتری فرصتهای تازه و بسیار پیشرفتهای برای قانون شکنی در اختیار انسان قرار میدهد و توان بالقوه ارتکاب گونههای مرسوم و کلاسیک جرایم را به شیوههای غیر مرسوم جدید سوق میدهد.[2] در محیط سایبری با خلق دنیای مجازی موانع بسیاری از بین رفته و ارتکاب جرایم تسهیل شدهاست. فضای سایبر شرایطی را به وجود آورده که بزهکاران میتوانند در مکانهایی غیر از جاهایی که آثار و نتایج اعمال آنها ظاهر میشود مرتکب جرم شده و به راحتی و با کمترین هزینه و اضطراب، بیشترین خسارات و صدمات را به بار آورد و در عین حال ناشناخته باقی بمانند.
تعداد این جرایم در چنین مدت اندکی آنچنان فزونی یافت که هر روز شاهد بروز عنوان و شکل جدیدی از آنها هستیم.
پیش از این شیوه چنین بود که با بروز طیف خاصی از جرایم، آنها را در چهار چوب همان تقسیم بندی ها و قالب های سنتی حقوق کیفری نظیر جرایم علیه اشخاص، اموال، امنیت و آسایش عمومی تدوین و مدرج می کردنند. جرایم سایبر نیز در ابتدا از چنین شیوهای تاسی میکرد و به همین خاطر چنین مینمود که این جرایم بیشتر همان جرایم سنتی هستند که از طریق فن آوری های نوین چیزی بیش از ابزار- که در حقوق کیفری اهمیت آنچنانی ندارد- نیستند.[3]
کامپیوتر با توجه به قابلیت های بسیار زیاد همچون دقت بالا، سرعت زیاد، ذخیره سازی حجم زیاد اطلاعات، خستگی ناپذیری و سایر محاسن از طرفی و فراملی بودن و محدود به مکان خاص نبودن گسترگی فضای کامپیوتر و کاربران از طرف دیگر، باعث شده است تا عدهای سودجو و فرصت طلب با کسب مهارت و دانش لازم، راهها و شریانهای لازم را برای ورود به سیستم های کامپیوتری دولتی، خصوصی و
اداری بدست آورند و موجب بروز مشکلات و خسارت فراوانی شوند. افزایش چشمگیر سوءاستفاده کامپیوتری و بالا بودن حجم خسارت و زیان های وارده موجب گردید تا افراد مختلف از جمله جرم شناسان، حقوقدانان و متخصصان کامپیوتر به مطالعه و بررسی همه جانبۀ این پدیده روی آورند.
سرقت از با سابقهترین جرایم بشری است که در جامعههای مختلف به شیوههای گوناگون دیده میشود. این پدیده در طول زمان دستخوش دگرگونیها و تغیرات زیادی شده اما تنها چیزی که از بدو پیدایی و شکل گیری آن تا کنون ثابت مانده زشتی و مذموم بودن ماهیت آن است.
با گذشت زمان شیوهها و روشهای سرقت به نوع اموال و اشیاء مسروقه و وسائل و ابزار مورد استفاده برای ارتکاب سرقت تغییر یافته، به طوری که امروزه برخی از سارقان از آخرین تکنیکها و تکنولوژیها برای پیشبرد کار خود استفاده میکنند. به همین لحاظ شیوه مقابله و روشهای برخورد با آنها متناسب با دگرگونی های سرقت و گرایش به آن تغییر یافته، مقابله با آن نیز دشوار تر شده است. هرچند برخی بر این باورند که اصلاح قوانین سنتی جزایی پاسگوی نیازها در برابر جرایم سایبری است در مقابل عده ای معتقدند دنیای مجازی دنیای جدیدی است و مجرمان سایبر از لحاظ جرم شناسان از مجرمان متفاوتند و مجازات ها و درمان های متفاوتی را نیاز دارند.
سرقت یک پدیده اجتماعی است که عوامل این پدیده را میتوان چنین بر شمرد: عامل اقتصادی، عامل سیاسی، عامل اجتماعی، عامل شخصی، نارساییهای قانونی و عامل قضایی. که این عوامل میتوانند این پدیده را هم افزایش دهد و هم کاهش دهد. لذا یکی از راههای کاهش سرقت رایانهای، پیشگیری است.
اقدامات پیشگیرانه غیر قهر آمیز به طور خاص ناظر بر پیشگیری است، یا بر خود فرد اعمال میشود یا بر وضعیت. زیرا فرض بر آن است که تعامل میان عوامل شخصی و وضعی، شخص را در معرض ارتکاب جرم قرار داده و ما در صدد خنثی کردن آن هستیم.
جرم انگاری افعال به عنوان آخرین حربه علیه هنجار شکنان مورد توجه قرار میگیرد. وضع قانون مناسب یکی از مهمترین راهکارهای مقابله با وقوع جرم از سوی افرادی است که نقض هنجار نموده و تدابیر پیشگیرانه و منعی را هم خنثی کردهاند.
1-2- بیان مساله
با ورود انسان به عصر اطلاعاتی و دست یابی به تکنولوژی ارتباطات و فن آوری اطلاعات و تولد فضای مجازی عرصهای دیگر در زندگی انسان امروز پدید آمده و با رشد سریع دنیای مجازی در چند سال گذشته، تجربه زندگی جدید و متفاوتی برای بشر فراهم شده است. از طرفی همانطور که این جهان مجازی مرزهای و قلمروهای سرزمینی را در نوردیده و خود را از قید و بند زمان و مکان رها ساخته است، در عین حال با جهان واقعی پیوند تنگاتنگی دارد.
ورود بشر به جهان مجازی شرایط جدیدی را به دنبال داشتهاست. در این دنیا انسانها هویت جدیدی پیدا میکنند و میتوانند در دنیای باز نمایی شده مجازی خود را باز بیابند. فضای مجازی که منشا تحولات گوناگون در زندگی بشر بوده، به همان اندازه که شرایط زندگی را بهبود بخشیده، زمینه مساعدی برای ارتکاب جرم نیز بوده است.
جرم و جنایت سابقه طولانی در زندگی انسان دارد. به عبارت دیگر جرم پدیده اجتناب ناپذیر سازمان اجتماعی است. تاریخ نشان میدهد به موازات به وجود آمدن جرم در جامعه انسانی، بشر همیشه به دنبال راهکارهایی برای مبارزه و پیشگیری از آن بوده است.
علم جرم شناسی دارای یک پیشینه صد ساله است و در حقیقت در پی کشف عوامل جرم زا و شرایط موثر در بروز رفتارجنایی بوده تا به مدد آن و البته بهرهگیری از تمامی تخصصهای علمی به روش های پیشگیری از حدوث جرایم و روش های درمان و اصلاح و تربیت بزهکاران دست یابد.
جرم شناسی در حوزه سایبر دارای گستردهای وسیعی از شخصیت شناسی بزهکاران سایبر و ریشهیابی بزهکاری سایبر با روش های پیشگیرانه از اینگونه جرایم است.
قربانیان جرایم سایبر در واقع قربانیان پیشرفت تکنولوژی هستند اما نکته قابل توجه در این بین آن است که بسیاری از بزهدیدگان جرایم سایبری براحتی طعمه بزهکاران سایبری می شوند.
لذا ما بر این باوریم که قربانیان جرم سایبری همیشه بی گناه نیستند و چه بسا خودشان ناخواسته آغازگر بزه سایبری هستند. ضعف شخصیتی، فقدان اطلاعات کافی در رابطه با محیط مجازی و عدم دقت در محافظت دادهها مواردی است که قربانی بزه سایبری را در قربانی شدنش مساعدت میکند.
عوامل بسیاری در شکل گیری جرایم سایبری موثرند همچون عوامل اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، مشکلات روحی و روانی که جرم سرقت در فضای مجازی هم شکل گرفته از این عوامل است. در بررسی علل و انگیزه های سرقت می توان از عوامل متعددی نام برد که در یک بررسی کلی میتوان به دو دسته از عواملی که در این پدیده تاثیر قابل توجهی دارند اشاره نمود:
- علل اجتماعی،اقتصادی
2- علل و انگیزه روانی- عاطفی.
بدون تردید فقر اقتصادی و نیاز مالی تاثیر به سزایی در ارتکاب سرقت سایبری دارد. فقر و محرومیت مادی یکی از مهمترین عوامل به وجود آورنده سرقت است. فردی که دچار این آسیب اجتماعی است از یک سو از لحاظ روانی احساس حقارت ومغبون بودن میکند، از جامعه طلبکار میشود و از سوی دیگر چون جامعه را مسئول محرومیت و فقر خود می پندارند نوعی احساس انتقام در او پرورش می یابد.
بسیاری از سرقت سایبری بیش از آن که ریشه اقتصادی داشته باشد، ناشی از عوامل سیاسی و اجتماعی است. از قبیل افزایش توقعات، تجمل گرایی به ویژه توسط رهبران جامعه، که علاوه بر تاثیر نامطلوب در جامعه، انگیزه ارتکاب جرایم مالی را افزایش میدهد.
لذا مهمترین مسئله در مقابله با جرایم سایبری مسئولیت پذیری دولت در سیاست گذاری کارشناسانه و همه سو نگر برای تدوین سیاستها، قوانین و مقررات مناسب حمایتی، هدایتی، نظارتی است در این مسیر بهره گیری از توان علمی و اجرایی کشور، رویکرد میان رشتهای و میان بخشی ضروری است. باید با توجه به خصوصیت مجرمین سایبری و علل و انگیزههای سرقت سایبری راه معقولی برای پیشگیری این جرایم در نظر گرفت. آیا فرقی نیست بین افرادی که به قصد تفنن و خود نمایی مرتکب سرقت در فضای مجازی میشوند با افرادی که دارای تخصص فنی و دانشگاهی هستند که مرتکب جرایم خطرناک و جدی میشوند که موجب خسارت هنگفت میگردد؟
راه عاقلانه برای پیشگیری جرایم سایبری کدام است؟ سختگیریهای قانونی و مراقبت از افراد مانند طناب کشی های وسط استخر برای عبور نکردن شناگران در محدوده امن و به کارگیری غریق نجات های متعدد، یا آموزش علمی شنا؟
مجازات زمانی بازدارندهاست که زمینههای ارتکاب جرم را از بین ببریم. البته این گفته بدان معنا نیست که متهمان را از مجازات معاف کرد بلکه این گفته توصیه میکند که زمینه جرم را بشناسیم تا به نتیجه مطلوب برسیم. به گفته یکی از جامعه شناسان:«پلیسهای آینده مجبور خواهند بود که قانون را نه به وسیله اسلحه بلکه به وسیله مغزشان به اجرا بگذارند.»
لذا در این رساله مختصر بر آنیم تا ضمن تبیین سرقت در فضای مجازی به عنوان یک پدیدهای که حاصل گسترش تکنولوژی است به بررسی و شناسایی عوامل موثر در گرایش و افزایش سرقت سایبری بپردازیم تا با توجه و عنایت پروردگار بتوانیم راهکارها و پیشنهادهایی جهت پیشگیری و کاهش سرقت در فضای مجازی ارائه بنماییم.
[1] . بای ح و پورقهرمانی ب، 1388، بررسی فقهی حقوق جرایم رایانهای، انتشارات سمت، چاپ اول، ص215 .
[2] . باستانی ب، 1390، جرایم کامپیوتری و اینترنتی جلوه نوین بزهکاری، انتشارات بهنامی، چاپ سوم، ص22 .
[3] . فضلی م، 1391مسئولیت کیفری در فضای سایبری، معاونت حقوقی و توسعه قضایی قوه قضاییه، انتشارات خرسندی، ص25.
