فصل حاضر به عنوان نخستین فصل این پژوهش به معرفی پژوهش، ضرورت، هدف­ها، پرسش­های اصلی و فرعی و تعریف­های عملیاتی آن می­پردازد.

1-2- معرفی پژوهش
امروزه به علت افزایش چشم­گیر حجم اطلاعات، پژوهشگران و دانشجویان هر رشته علمی به منظور تحقیق و پژوهش و دستیابی به آخرین یافته­های علمی، مجبور به استفاده از بازیابی خودکار اطلاعات یعنی رجوع به شبکه وب، فهرست­های رایانه­ای و برخط[1] کتابخانه­ها و یا پایگاه­های اطلاع­­رسانی هستند. مسلماً با گسترش روزافزون علم، وجود انبوه کتاب­ها و مقالات، دیگر رجوع شخصی به کتابخانه­ها و بررسی و جستجوی دستی اطلاعات، نه امکان­پذیر و نه مقرون به صرفه است چرا که این عمل بسیار وقت­گیر است و علاوه بر این هزینه مادی زیادی را تحمیل می­کند و حال آن­که هر پژوهشگر می­تواند در منزل و یا محل کار خود و یا حداکثر با مراجعه به یک بانک اطلاعاتی و فقط با زدن چند کلید ساده از آخرین یافته­ها، پژوهش­ها، کتاب­ها و مقالات حوزه مورد نظر خود مطلع شود. اما ذکر این نکته ضروری است که این اطلاعات و داده­ها به خودی خود در شبکه قرار نگرفته بلکه در پشت صحنه این کاوش­های چند دقیقه­ای و بازیابی چند ثانیه­ای اطلاعات، ساعت­ها کار مداوم و خسته کننده نیروی متخصص انسانی صورت گرفته است. مطمئناً تا متخصصان کتابداری و اطلاع­رسانی و یا نمایه­سازان به طبقه­بندی و رده­بندی دقیق اطلاعات علمی نپردازند و آن­ها را وارد شبکه­ها و پایگاه­های اطلاع­رسانی خود نکنند، این بازیابی اطلاعات صورت نخواهد گرفت. علاوه بر این باید توجه داشت که منظور از ورود اطلاعات به بانک­های اطلاعاتی و پایگاه­ها، صرف قرار دادن آن مدرک در آن پایگاه نیست، بلکه قبل از آن باید مدرک مورد نظر بر اساس قوانین خاص رده­بندی، تعیین موضوع و تعیین ربط شده و سپس در پایگاه قرار گیرد تا به هنگام جستجو توسط کاربر امکان بازیابی آن وجود داشته باشد و دچار ریزش کاذب[2] نشود. سؤالی که در این­جا مطرح می­شود این است که این اطلاعات چگونه رده­بندی می­شوند. در پاسخ باید گفت که نمایه­سازان و متخصصان به هنگام دریافت کتاب، مقاله و پایان­نامه بر اساس عنوان، فصل­ها و کلیدواژه­های آن مدارک تصمیم می­گیرند که با چه کلیدواژه­هایی آن مدرک را وارد پایگاه اطلاع­رسانی کنند. مسلماً موتورهای کاوش فقط بر اساس آن کلیدواژه­ها، مدرک مورد نظر را بازیابی خواهند کرد. حال تصور کنید که مدرکی توسط کلیدواژه­های مناسب ذخیره نشده باشد، در این صورت مدرک هنگام جستجو یا اصلاً بازیابی نخواهد شد و دچار ریزش کاذب می­شود و یا در صورت بازیابی، ممکن است مطابق با نیاز کاربر نباشد (مدرک نامرتبط) و یا این ربط، بسیار اندک باشد. با اطمینان کامل می­توان گفت که همه کاربران در تمام دفعات جستجوی اطلاعات مورد نظر خود از طریق وب جهان­گستر و یا پایگاه­های اطلاع رسانی با چنین تجربه­ای روبرو شده­اند. قبل از پرداختن به راه حل، ذکر این نکته لازم است که بازیابی یافته­های علمی از دو بخش مجزا اما مرتبط یعنی ذخیره، و بازیابی اطلاعات، تشکیل می­شود که ذخیره غالباً از دید کاربر پنهان است و مسئولیت دشوار و زمان­بر ذخیره مدارک،

 رتبه­بندی، طبقه­بندی و تعیین میزان ربط آن­ها و ورود دقیق کلیدواژه­های مناسب در پشت صحنه و توسط متخصصان اطلاع­رسانی یعنی نمایه­سازان صورت می­گیرد و بخش دیگر همان جستجو و بازیابی اطلاعات است که مشهود بوده و کاربر در طی زمانی بسیار کوتاه با دادن چند کلیدواژه به آن­ها دست می­یابد که البته در اغلب موارد باید مدارک مورد نظر را بررسی و از بین آن­ها مدارک مربوط را انتخاب کرده و مدارک نامربوط را حذف کند. اطلاع­رسانان مدام در سعی و تلاشند که ذخیره اطلاعات به بهترین نحو و با بیشترین دقت صورت گیرد تا موفقیت بازیابی اطلاعات توسط کاربر افزایش یابد. ذخیره و بازیابی اطلاعات می­تواند با دو زبان طبیعی و یا کنترل شده صورت گیرد. زبان کنترل شده در واقع همان شیوه­ای است که نمایه­ساز برای بهبود ذخیره و بازیابی اطلاعات به کار می­گیرد (ایچسن، گلکریست و بادن[3]، 1382، ص 11). یکی از انواع زبان کنترل شده اصطلاحنامه[4] است. اصطلاحنامه یا گنجواژه، مجموعه­ای از واژه­ها است که میان آن­ها روابط ترادف[5]، وابستگی[6] و سلسله­مراتبی[7] برقرار شده و توانایی آن را دارد که موضوع آن رشته را با همه جنبه­های اصلی و فرعی وابسته به گونه­ای نظام یافته و به منظور ذخیره و بازیابی اطلاعات ارائه دهد. اصطلاحنامه مجموعه اصطلاحات استاندارد شده یک حوزه علمی است که نقشه معنایی آن حوزه را نشان می­دهد. اصطلاحنامه بهینه­ترین شیوه برای نمایش حداکثر اطلاعات و مفاهیم یک رشته با حداقل حشو است و بهترین وسیله برای ذخیره و بازیابی اطلاعات تلقی می­شود. ارزش اصطلاحنامه در فراهم آوردن مجموعه­ای غنی از اصطلاحات، مترادف­ها و اصطلاحات اعم[8] به منظور افزایش احتمال بازیابی مدارک بیشتر (افزایش جامعیت) و اصطلاحات اخص[9] ، به منظور کاهش مدارک بازیابی شده و افزایش ربط آن­ها (افزایش مانعیت) است (ایچسن، گلکریست و بادن، 1382، ص 10). مهم­ترین هدف از تدوین اصطلاحنامه ذخیره و بازیابی اطلاعات است چرا که حجم اطلاعات و پیشرفت علمی دیگر امکان بررسی و جستجوی دستی را باقی نگذاشته است لذا نمایه­سازان با استفاده از اصطلاحنامه مدارک را با دقت و متخصصانه ذخیره می­کنند تا کاربران بتوانند آن­ها را بازیابی کنند. اما متأسفانه علی رغم تما

م پیشرفت­های صورت گرفته در این زمینه در کشور ما چندان به اهمیت اصطلاحنامه­نویسی توجه نشده است و تنها سازمان­های معدودی هستند که به تهیه و تدوین اصطلاحنامه می­پردازند. از عمده­ترین آن­ها می­توان به پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران در تهران و پژوهشگاه معارف اسلامی در قم اشاره کرد. علاوه بر این بیشتر کاوش­ها در ایران با زبان طبیعی و نه با زبان کنترل شده (استفاده از اصطلاحنامه در موتورهای­کاوش) صورت می­گیرد (گفتگوهای شخصی با رضایی[10]، 1389). همه این عوامل یعنی نبود اصطلاحنامه در رشته­های علمی گوناگون و عدم به کارگیری آن در پایگاه­ اطلاع­رسانی موجب شده که جستجوها با ریزش کاذب فراوان، عدم جامعیت و مانعیت لازم و افزایش زمان جستجو روبرو شود.
واضح است که عدم دسترسی پژوهشگران به پژوهش­های صورت گرفته، مقالات و کتاب­های حوزه تخصصی­شان، ضربه جبران ناپذیری به وضعیت پیشرفت علمی آن رشته خواهد زد. بنابراین تمام تلاش­های متخصصان اطلاع­رسانی به بهبود وضعیت ذخیره و بازیابی اطلاعات معطوف شده است. این ضرورت در مورد تمام رشته­های علمی احساس می­شود و واضح است زبان­شناسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. مسلماً اساتید، پژوهشگران و دانشجویان رشته زبان­شناسی نیز مایلند که به مدارک علمی مورد نظرشان دسترسی دقیق و مطمئن داشته باشند و این امر محقق نمی­شود مگر با بهبود وضعیت ذخیره و بازیابی مدارک این حوزه علمی و این خود مستلزم وجود یک اصطلاحنامه تخصصی زبان­شناسی است. بنابراین با توجه به اهمیتی که تهیه و تدوین اصطلاحنامه فارسی زبان­شناسی دارد، نگارنده تصمیم گرفت تا با توجه به ضرورت احساس شده در حوزه زبان­شناسی، به تهیه و تدوین اصطلاحنامه فارسی زبان­شناسی اقدام کند و در این پژوهش با گردآوری اصطلاحات زبان­شناسی، تعیین میزان رواج و بسامد آن­ها در مدارک علمی موجود (واژه­نامه­های تخصصی، مقالات، کتاب­ها و پایان­نامه­های دانشجویی)، اصطلاحات مرجح[11] و نامرجح[12] زبان­شناسی، روابط سلسله مراتبی، ترادف و وابستگی بین آن­ها را به دست دهد و با یادداشت­های دامنه[13]، اطلاعات لازم را در مورد اصطلاحات، نقاط قوت و ضعف آن­ها در اختیار نمایه­سازان و دانشجویان قرار دهد. اگر چه اصطلاحنامه­ها به سمت تفکیک پیش می­روند یعنی اصطلاحنامه نمایه­سازی[14] و اصطلاحنامه کاوش (ایچسن، گلکریست و بادن، 1382، ص 2)، اما در این پژوهش اصطلاحنامه به صورت سنتی تدوین می­شود یعنی اصطلاحنامه­ای که هم در ذخیره و هم در بازیابی کاربرد داشته باشد چرا که به گفته حری (طاهری، 1386، ص 27) ذخیره و بازیابی دو روی یک سکه هستند و هدف از ذخیره اطلاعات بازیابی آن است. علاوه بر این اصطلاحنامه­ها به دو صورت تک­زبانه[15] و چند زبانه[16] وجود دارند (ایچسن، گلکریست و بادن، 1382، ص 27) که در این­جا اصطلاحنامه تک­زبانه فارسی مد نظر است.
 
1 – 3 –  ضرورت انجام پژوهش
یکی از ضرورت­های تدوین اصطلاحنامه زبا­ن­شناسی فارسی ذخیره و بازیابی مدارک فارسی این حوزه علمی است. از ضرورت­های دیگری که در تدوین اصطلاحنامه احساس می­شود دقت، روشنی و یکدستی مجموعه واژه­ها و اصطلاحات تخصصی رشته زبان­شناسی است. همان­طور که می­دانیم مهمترین ابزار آموزش، گسترش، کاربرد و بومی­سازی هر رشته علمی، ثبات و رواج اصطلاحات و واژه­های تخصصی آن حوزه است اما در زبان­شناسی از آن­جا که بیشتر اصطلاحات، ترجمه اصطلاحات انگلیسی است، این یکدستی و روشنی به حد کافی وجود ندارد. معمولاً برای هر مفهوم زبان­شناختی چندین اصطلاح فارسی وجود دارد در حالی که تمایل کلی علوم به سمت عدم وجود هم­معنایی[17] و هم­نامی[18] در سطح واژه­های علمی است و بدتر از همه این­که در برخی موارد، هیچ اتفاق نظر و تفاهمی بین صاحب­نظران و پژوهشگران این رشته وجود ندارد و سلیقه­ای عمل می­شود. به جرأت می­توان ادعا کرد که همه ما در اغلب جلسات دفاع دانشجویان این رشته، شاهد آن هستیم که حداقل در مورد چرایی انتخاب یک یا دو معادل فارسی از سوی دانشجو، بحث صورت می­گیرد و یا هنوز بسیاری از دانشجویان -اگر نگوییم صاحب­نظران- در مورد به­کارگیری برخی از معادل­ها مردد هستند. اینچنین مسائلی ضرورت تهیه و تدوین اصطلاحنامه فارسی زبان­شناسی و انجام این پژوهش را برجسته می­کند.
[1]. online
[2]. false drop

3. ریزش کاذب منابع ناخواسته­ای که بر اثر خطا در بیان درخواست یا عبارت جستجو، از بایگانی یا پایگاه داده­ها بازیابی شده است (کینن، 1378، ص 48).

[3]. Aitchison, Gilchrist and Bawden
[4]. thesaurus
[5] . equivalence
نکته: خواننده محترم باید توجه داشته باشد که این رساله در حوزه اطلاع­رسانی نگاشته شده است و اصطلاحات به­کار رفته در این رساله که اصطلاحات مبانی نظری پژوهش را تشکیل می­دهد، اصطلاحات بسیار رایج و متداول در بین کتابداران و اطلاع­رسانان است و شباهت­ اصطلاحات انگلیسی آن­ها به اصطلاحات زبان­شناسی، نباید پژوهشگر زبان­شناس را وسوسه نماید تا از معادل­های رایج و متداول زبان­شناسی برای معادل­سازی آن اصطلاحات استفاده نماید. انتخاب اصطلاحات فارسی زبان­شناسی برای این اصطلاحات درست مثل آن است که برای اصطلاح morphology که اصطلاح رایج آن در فارسی و در حوزه زبان­شناسی صرف است از معادل رایج در بین زیست­شناسان یعنی ریخت­شناسی برای بیان این مفهوم زبان­شناختی استفاده نمود.
[6]. associative
[7] . hierarchical
[8] . broader term
[9] . narrower term
[10]. شاغل تحقیقاتی گروه اطلاع­رسانی مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری
[11]. preferred
[12] . non-preferred
[13] . scope note
[14] . indexing
[15] . monolingual
[16] . multilingual
[17]. synonymy
[18] . homonymy