مهاجرت نخبگان در تاریخ معاصر ایران یک پدیده قابل توجه است؛ به طوری که در دوران جمهوری اسلامی ایران همواره سیر صعودی داشته و برای سیستم سیاسی حاکم بر جامعه ایران چالش های مختلفی ایجاد نموده است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ دو سوال اساسی است:1-مهاجرت نخبگان چه تاثیری بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد؟2- مهم ترین عامل مهاجرت نخبگان از کشورهای توسعه نیافته به کشورهای توسعه یافته چیست؟در پاسخ به سوالات فوق دو فرضیه محوری مطرح شد:1-مهاجرت نخبگان می تواند زمینه ساز تضعیف امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران شود.2-ترکیب عوامل فشار در کشورهای توسعه نیافته با عوامل کشش در کشورهای توسعه یافته و پدیده جهانی شدن و فروریختن مرزها مهم ترین عامل مهاجرت نخبگان است. با توجه به این که تحقیق حاضر یک تحقیق کیفی است لذا روشی که با استفاده از آن بتوان فرضیه مذکور را آزمایش نمود توصیفی-تحلیلی است.

کلمات کلیدی: مهاجرت، نخبگان، امنیت، امنیت ملی، مهاجرت نخبگان، جمهوری اسلامی

-1 بیان مسأله

پدیده مهاجرت و ترک سرزمین به‌صورت فردی یا گروهی همواره یکی از صورت‌های بنیادین اجتماعات بشری بوده که ریشه آن را باید در

 روح جستجوگر، ذهن پرسش‌گر و طبع ناراضی و کنجکاو انسان دانست. اگرچه در بسیاری مواقع مهاجرت‌ها ارادی و خودخواسته نبوده و ضرورت‌های اقلیمی، سیاسی، اجتماعی و یا اقتصادی افراد را مجبور به گریز از مکان خود نموده است، اما حتی در این موارد نیز یافتن شرایط بهتر و امید به ارتقای شرایط زیست، محرک انسان‌ها برای ترک سرزمین یا وطن خویش بوده است.

تاریخ زندگی اجتماعی ایرانیان نیز نشان از مهاجرت‌های دسته‌جمعی، گروهی یا فردی دارد. از این رو چه از منظر ورود مهاجران به ایران و چه از وجه مهاجرت‌کنندگان، تغییر و تحولاتی را در ساختار اجتماعی ایران به وجود آورده است. اما یکی از مهم‌‌ترین جلوه‌های مهاجرت که به‌ویژه در سده اخیر در ایران و جهان نمایان شده و مسائل و دشواری‌های مهاجرت را دو چندان کرده است، مهاجرت نخبگان و به اصطلاح فرار مغزهاست.

فرار مغز ها از ایران سابقه ای بیش از 40 سال دارد و به دوران پیش از انقلاب باز می گردد .اما اکنون میزان فرار مغز ها از ایران به جایی رسیده است که ایران  را جزو سه کشور دارای بالا ترین میزان فرار مغز ها در جهان در آورده است. از هر 125 دانش آموز المپیادی  ایران 90 نفر در دانشگاههای آمریکا تحصیل می کنند. از هر 96 دانشجوی اعزامی به خارج ، تنها 30 نفر به ایران باز می گردند. حدود 2 میلیون و 500 هزار ایرانی در خارج از کشور زندگی می کنند که 60 درصد آنها مقیم آمریکا هستند. همچنین 2000 نفر از استادان دانشگاه در امریکا ایرانی هستند و 5 هزار ایرانی در امریکا مدرک دکترا دارند. بر اساس آمارها، با سوادترین اقلیت ها در جامعه آمریکا ایرانیانند(ایروانی 1389، 63).

هر چند طی سالهای گذشته اقداماتی در جهت جلوگیری از مهاجرت نخبگان صورت گرفته ولی با این حال باید گفت که این اقدامات در حدی نیست که بتواند جواب گوی نخبگان و تامین کننده خواست ها و تقاضاهای آنان باشد . مهاجرت نخبگان در ابعاد مختلف روند توسعه و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را تضعیف می کند. این مهم باعث می شود تا کشور از شمار زیادی از بهترین سرمایه های خود محروم شود تا آن جا که تدریجاً برای اداره امور روزمره و مدیریت دولت و نهادهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود نیز همچون دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، دچار فقر و نا به سامانی و بحران خواهد شد. از سوی دیگر، مهاجرت نخبگان، زمینه ساز به هدر رفتن هزینه هایی است که صرف آموزش و تربیت نیروهای متخصص شده است و با خارج شدن آن ها، تمام این هزینه های هنگفت را  با خود به کشور مقصد می برند. زمانی که کشور از وجود نخبگان بی بهره و یا کم بهره باشد، کشور در مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … با بحران مواجه می شود. نتیجه این امر، تضعیف امنیت ملی در ابعاد مختلف است.

با توجه به اهمیت نقش نخبگان در تقویت امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش حاضر به دنبال بررسی شناخت زوایای مختلف تاثیر مهاجرت نخبگان بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است چون سرمایه انسانی و متخصص عامل اصلی پیشرفت هر جامعه است، مهاجرت نخبگان می تواند زمینه ساز تضعیف امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می شود و روند توسعه را در ابعاد مختلف با چالش مواجه می سازد.

-1 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

نیروی انسانی و در راس آن نخبگان یکی از اساسی ترین شاخص های توسعه یافتگی کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. عامل نیروی انسانی متخصص و ماهر است که باعث پیشرفت سازمان ها یا کشورها و بهره وری بهینه از امکانات و منابع کشورها می شود زیرا نیروی مدیر و مدبر است که می تواند منابع دیگر (از قبیل منابع معدنی و زیرزمینی، منابع مالی، سرمایه ای و پولی، تجهیزات و ماشین آلات و ابزار تولید و اطلاعات) را به کار گیرد. با توجه به این که کشور ایران در شرایط حساس داخلی،منطقه ای و جهانی قرار گرفته است اگر نتواند زمینه های ماندن و استفاده از دانش نخبگان به عنوان مهم ترین بازوی توسعه را فراهم کند نمی تواند از گذرگاه پیچیده توسعه عبور کند. با توجه به این که امنیت بستر اصلی توسعه است لذا مهاجرت نخبگان و تأثیر آن بر امنیت ملی کشور به قدری واجد اهمیت است که انجام پژوهش و تحقیقات مختلف در این راستا می تواند واجد اهمیت و ضرورت فوری باشد.لذا انجام پژوهش حاضر از درجه اهمیت فراوانی برخوردار است.با توجه به شرایط خاص و تاریخی که کشور ما در آن قرار گرفته است پردازش نتایج این پژوهش و استفاده مسئولین ذی ربط از یافته های این پژوهش ضرورت انجام آن را در شرایط کنونی دو چندان می کند.

در دهکده نوین جهانی، زبان انگلیسی بی‌شک رایج‌ترین زبانی است که به‌طور گسترده برای اهداف گوناگون از جمله تجارت، جهانگردی، مراودات علمی، سیاسی و فرهنگی به‌کار می‌رود.

درخصوص ضرورت یادگیری و تسلط بر زبان انگلیسی،  همین بس که علوی‌مقدم و خیرآبادی(1391) می‌گویند :

”  کریستال[1](2003) معتقد است که زبان انگلیسی، زبان اول چهار میلیون گویشور و زبان دوم تقریباً همین تعداد گویشور در هفتاد وپنج کشور جهان است و تعداد فراگیران این زبان را بیش از یک میلیارد نفر برآورد می‌کند. حضور چشم‌گیر و نافذ زبان در عرصه‌های مختلف، ازجمله سیاست، اقتصاد، پزشکی، ورزش، رسانه و اینترنت در سده اخیر فزونی شتابنده‌ای گرفته‌است. ” همچنین این زبان مهم‌ترین و پرکاربردترین زبان در سطح اینترنت است و از همین روست که امروزه، بنابر گفته یونسکو، ندانستن زبان انگلیسی و کامپیوتر از نشانه‌های بی‌سوادی است.

با توجه به این واقعیت، برای برقراری ارتباط سازنده و آگاهانه با سایر جوامع و دستاوردهای بشری و تعامل مؤثر با جهان، توجه به آموزش مؤثر، اهمیتی روزافزون می‌یابد. آموزشی که در آن، توجه به بُعد ارتباطی زبان تقویت شود تا افرادی با مهارت‌های ارتباطی و زبانی بالاتر برای زندگی در دهکده نوین جهانی پرورش یابند. لذا نظام آموزشی ما، نیازمند چنین نگاهی به آموزش زبان انگلیسی است.

نکته قابل توجه دیگر این است که، با توجه به شرایط کنونی کشورمان که دستاوردهای فراوانی برای تعامل در عرصه‌های مختلف بین‌المللی در اختیار دارد، زبان‌های خارجی به‌عنوان رسانه و ابزار تعامل و تفاهم  بین‌المللی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند، با در نظر گرفتن این مهم، نقش نظام رسمی تعلیم و تربیت کشور در آموزش توانایی‌های کاربردی زبان‌های خارجی به نسل آینده‌ساز ایران اسلامی برجسته می‌نماید. در همین راستا، توجه به چند نکته ضروری است و آن این‌که تعامل مؤثر با جهان، بدون توجه به آموزش مؤثر میسر نمی‌باشد؛ و آموزش مؤثر ارتباط مستقیمی با کتب درسی دارد و کتب درسی ارتباط فشرده‌ای با ارزیابی دارند. به بیانی روشن‌تر، این پژوهش بر آن است تا با ارزیابی کتاب درسی زبان انگلیسی پایه هفتم، از سویی، تصویری شفاف‌تر از ویژگی‌های آن هویدا گردد، و از سویی دیگر، ضرورت  و اهمیت آن در آموزش مؤثر، مشخص گردد. البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که نگارش چنین کتابی، که در سطح ملی مورد استفاده قرار گیرد آن هم بعد از بیست و هفت سال، کار آسانی نیست و قابل تقدیر است؛ اما این واقعیت نمی‌بایست مانع از نقد و باز‌بینی کتاب حاضر گردد؛ چرا که برای رسیدن به بهره‌وری مطلوب در تألیف کتاب‌های درسی و افزایش کارآیی و اثربخشی آنها، لازم است کتاب‌های

 درسی مورد نقد و بررسی قرار گیرند، تا نقاط قوت تقویت و نقاط منفی برطرف گردد(رضی، 1388).و از آن‌جایی که اهداف اصلی هر کتاب‌درسی از طریق مفاهیم نهفته در محتوای آن تأمین می‌شود و مهم‌ترین بخش نقد هر کتاب، ارزیابی محتوای آن است(همان‌جا)، نگارنده ارزیابی محتوا را از طریق نظرسنجی از دبیران انجام داده است. بی‌تردید نظرات دبیران، به‌عنوان مجریان آموزشی که به‌طور عینی و عملی با مسائل آموزش زبان درگیرند، بسیار ارزشمند خواهد بود؛ به‌همین منظور و برای پی‌بردن به میزان موفقیت کتاب درسی جدید و میزان رضایت‌مندی دبیران زبان از کتاب مذکور، در پژوهش حاضر،  نظرات دبیران از طریق پرسشنامه‌ای مبتنی بر الگوی تاملینسون[2](2003)جمع‌آوری و برای ارزیابی کتاب استفاده‌شده‌است. امید است نتایج و یافته‌های این تحقیق برای مجریان آموزشی، طراحان برنامه درسی، برنامه‌ریزان و مؤلفان محتوای آموزشی مفید واقع شود.

1-2. بیان مسئله

همان‌طورکه پیش‌تر بدان اشاره شد، درطی چند دهه اخیر، گسترش زبان انگلیسی در عرصه بین‌المللی رشد شتابنده‌ای به‌خود گرفته‌است. آن‌گونه که، در قرن حاضر، یادگیری و تسلط بر زبان انگلیسی آن‌هم به‌صورت کاربردی، ضرورتی انکارناپذیر برای همه و به‌ویژه دانش‌آموزان و دانشجویان است تا بتوانند نیازها و رویاهای شخصی، تحصیلی و شغلی خود را محقق سازند. اما سؤالی که در این‌جا مجال طرح می‌یابد این است که برای نیل به این مقصود چه باید کرد؟

ارزیابی کتب درسی در ادوار مختلف، به روش‌های متنوع و دلایل گوناگون مورد توجه پژوهش‌گران بوده وبه آن پرداخته شده‌است. تأمل در این آثار و پژوهش‌ها نمایان‌گر آن است که کتاب‌ها مهم‌ترین جزء اکثر برنامه‌ها وکلاس‌های یادگیری زبان انگلیسی به‌عنوان زبان دوم[3] یا زبان بیگانه[4] هستند و در تحقق اهداف آموزشی و اطلاع‌رسانی نقش اساسی دارند. بنا‌به گفته،هاچینسون و تورز[5] 1994(به استناد حسینی‌نسب وهمکاران 1388 ؛ ریاضی ومصلانژاد2010؛ بیرجندی و علی‌زاده 2012؛ لیتز[6]، 2005)کتاب درسی، یک ماده جهانی است و بدون کتاب درسی مرتبط با موضوع تدریس، هیچ محیط یاددهی ـ یادگیری کامل نیست. نظریه‌پرداز دیگری به نام شلدون[7](1998) کتاب‌های درسی را قلب هر برنامه آموزش زبان انگلیسی می‌داند. و بسیاری از کارشناسان  دیگر نیز همچون هی‌کرافت[8] 1995و اونیل[9] 1982(بهاستناد بیرجندی و علی‌زاده ،2012) براین باورند که کتاب‌های درسی در پویایی کلاس درس، نقشی حیاتی دارند. پس می‌توان گفت، یکی از الزامات بسیار مهم برای دست‌یابی به اهداف موردنظر، تهیه‌وتدوین کتاب‌های مناسب است که به هیچ عنوان نباید از آنها غفلت نمود .

از سوی دیگر، اهمیت ارزیابی کتاب‌های درسی موضوعی انکارناپذیر است که به‌اندازه تهیه وتدوین مطالب درسی از جایگاه ویژه‌ای برخورداراست و در بازسازی و بهبود محتوای کتب درسی نقش به‌سزایی دارد. و در خصوص اهمیت آن نظرات مختلفی وجود دارد. به نظر شلدون1998 وکانینگزورث[10]1995(به استناد حسینی‌نسب، 1388 ؛ ریاضی و مصلانژاد، 2010 ؛ داوری و همکاران، 2012) دلایل متعددی برای ارزیابی کتاب‌های درسی وجود دارد یکی از دلایل این می‌باشد که تحلیل محتوای کتاب‌های درسی به معلمان کمک می‌کند تا نقاط ضعف و قوت کتاب‌های مورد استفاده خود را تشخیص‌ دهند و دلیل دیگر این است که این کار باعث بهبود وپیشرفتحرفه معلمی می‌شود. از همین روست، که بررسی کتاب پایه هفتم نیز از این قاعدهمستثنی نیست و به علت تازه تألیف بودن، از جمله موضوعاتی است که کمتر به آن پرداخته شده است. لازم به ذکر است که مؤلفان کتاب حاضر، اظهار کردند که تغیرات اساسی در نحوه آموزش و محتوای این درس صورت گرفته، که نه تنها بر اساس روش‌های سنتی گذشته نیست، بلکه رویکردهای آموزشی وارتباطی آن همسو با کشورهای همسایه و کشورهای دنیا تدوین شده‌است و تحولات صورت گرفته در کتاب زبان انگلیسی هفتم، هر چهار مهارت گوش‌دادن، صحبت‌کردن، خواندن و نوشتن را مد نظر قرار داده‌است تا دانش‌آموز با کمک آن بتواند ارتباطی سازنده و فعال توأم با خودباوری با جهان اطراف خود برقرارکند، و تجزیه و تحلیل کتاب حاضر می‌تواند این ادعای مؤلفان را بررسی کند.

به بیان روشن‌تر، در روند این بررسی، تلاش بر آن است، تا ابتدا اطلاعاتی در خصوص اهمیت کتب درسی و تهیه وتدوین آن مطرح شود و سپس به چرایی و چگونگی ارزیابی کتب درسی اشاره شود. ذکر این نکته نیز در خور اهمیت است که برای ارزیابی کتب درسی الگوهای مختلفی وجود دارد که نگارنده از الگوی تاملینسون استفاده کرده است. که از چهره‌های شاخص در زمینه تهیه و تدوین مطالب درسی است و فعالیت‌های زیادی در این زمینه انجام داده است. الگوی به‌کار رفته، شامل سه مرحله ارزیابی است.

در این خصوص به استناد داوری و همکاران(2012)و العمری[11] (2008) می‌خوانیم که : تاملینسون  برای ارزیابی مواد آموزشی سه نوع طبقه‌بندی تعریف کرده‌است که در هدف ، فرم و زمان متفاوت هستند 1)ارزیابی قبل از استفاده

2)ارزیابی حین استفاده 3)ارزیابی بعد از استفاده .

1)ارزیابی قبل از استفاده : یک نوع پیش‌بینی درباره نتیجه بالقوه مطالب آموزشی، برای کاربران آن است. که می‌تواند مستقل از متن باشد. این نوع ارزیابی معمولاً براساس تصور و گمان است و یک نوع برداشت است. به‌عبارت دیگر، شامل قضاوت سریع معلم درباره مواد آموزشی است که ممکن است اشتباه هم باشد.

2)ارزیابی در حین استفاده : شامل ارزیابی مواد آموزشی، در حین استفاده از آنها می‌باشد . این نوع ارزیابی در مقایسه با ارزیابی  نوع اول عینی‌تر و واقعی‌تر می‌باشد، یعنی به جای پیش‌بینی، اندازه‌گیری می‌کند و می‌تواند آن‌چه را که در حافظه کوتاه‌مدت زبان‌آموزان رخ می‌دهد، را اندازه‌گیری کند.

3) ارزیابی بعد از استفاده : این نوع ارزیابی در مقایسه با دو مورد قبل، باارزش‌تر ومعتبرتر است، یعنی می‌تواند هم تأثیر کوتاه‌مدت و هم تأثیر بلند‌مدت مواد آموزشی را، باتوجه به کاربرد و یادگیریماندگارآن، بر روی کاربران اندازه‌گیری کند.

مورد سوم را پژوهش‌گرانی  همچون الیس[12](1997 و1998)و تاملینسون و ماساهارا[13] (2004)(به استنادلارنس[14]، 2011) نیز مورد توجه قرارداده و بر اهمیت این نوع ارزیابی تأکید کرده‌اند. شایان‌ ذکر است، تاملینسون(1999به استناد داوری و همکاران 2012)بر این باور است که اهداف و نوع ابزاری که برای ارزیابی استفاده می‌شود دلیل ارزیابی را مشخص می‌کند، به‌عنوان مثال اگر ارزیابی با هدف بهبود مواد درسی باشد، بنابراین محقق باید مشکلات زبان‌آموزان را از طریق مشاهده درکلاس درس بررسی کند.

از این روست که، نگارنده سعی دارد تا بر مبنای ارزیابی نوع دوم و سوم، به نقد و بازبینی کتاب حاضر بپردازد. همان‌گونه که اشاره شد، در فرایند یاددهی ـ یادگیری، کتب درسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارهستند، بنابراین ارزیابی وبهبود کتاب‌های درسی امری اجتناب‌ناپذیر در هر نظام آموزشی می‌باشد. و بی‌شک تهیه و تدوین مطالب درسی و ارزیابی آنها، ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند، از این‌رو، پژوهش حاضر بر آن است تا بر مبنای الگوی تاملینسون(2003) به تحلیل و ارزیابی کتاب درسی پایه هفتم با عنوان(prospect 1)که از مهر ماه سال تحصیلی 93-1392 وارد نظام آموزشی کشور شده‌است، بپردازد.

سیاست خارجی هر کشوری زمانی می تواند در عرصه ی بین المللی از کارایی و مشروعیت لازم برخوردار باشد که ضمن تعادل با محیط داخلی؛ در جهت میل به منافع ملی شکل گرفته و تنظیم شود. این امر زمانی میسر است که منافع ملی دقیقا شناخته و تعریف شوند. کشورهایی که در عرصه ی بین المللی و سیاست خارجی موفق هستند همگی منافع ملی خود را کاملا مشخص کرده اند و آن ها را برای خویش تعریف نمو ده اند. آن ها می دانند بر چه اصول از سیاست خارجی خود نباید معامله کنند و یا می توان گفت به درستی خطوط قرمز خویش را می شناسند و باز می دانند در مورد کدام مؤلفه ها می توانند انعطاف پذیری استراتژیک از خود نشان دهند.

اما موضوعی که در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شاهدش بوده ایم: جهت گیری های متفاوت سیاست خارجی دولت ها نسبت به یکدیگر است؛ شاید این همه تفاوت در جهت گیری و تفاوت در تعریف منافع ملی برای دستگاه دیپلماسی ما خوش یُمن نباشد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، شاهد پنج خرده گفتمان در بطن گفتمان انقلاب اسلامی بوده ایم در این پژوهش ابتدا به بررسی دو خرده گفتمان اصلاح طلب جامعه محور و اصول گرای عدالت پرور و سپس به بررسی نقش نخبگان در طراحی این جهت گیری ها می پردازیم.

تفاوت های بسیارچشم گیر و زیادی در جهت گیری های این دو؛ دوره به چشم می خورد. در این پژوهش نقش نخبگان در طراحی این جهت گیری ها تا حدودی مشخص گشت. زمانی که یک گروه از نخبگان با طرز تفکر خاص خود، قدرت را به دست می گیرند، مجددا منافع ملی را برای خویش باز تعریف می نمایند و بر همین اساس شروع به جهت گیری های سیاسی و اخذ تصمیمات سیاسی در عرصه ی بین المللی و داخلی می نمایند.

مسئله ی دیگر اینجاست که هر کدام از دولت ها معتقدند: بهترین جهت گیری سیاست خارجی را بر اساس ظرف مکان_زمان برای جمهوری

 اسلامی ایران انتخاب نموده اند. تیم سیاست خارجی دولت آقای احمدی نژاد، تیم سیاست خارجی دولت آقای خاتمی را متهم به خیانت به منافع و مصالح ملی و سوق دادن کشور به دامان غرب می نماید. و در طرف دیگر تیم سیاست خارجی آقای خاتمی، تیم سیاست خارجی آقای احمدی نژاد را متهم به تقابل با دنیا و موجب به خطر افتادن امنیت و منافع ملی کشور می نمایند. اما آنچه مهم است این است که این ادعا ها؛ جنبه ی تبلیغاتی، جناحی، حزبی و سیاسی دارد و در جهت تخریب چهره ی طرف مقابل می باشد.

تصمیم گیرندگان در عرصه ی سیاست خارجی ایران فراوانند: طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ مقام معظم رهبری، مجلس شورای اسلامی، شخص رئیس جمهور، مجمع تشخیص مصلحت نظام و وزارت امور خارجه تصمیم گیرندگان این امر هستند. در همین راستا به نقش نخبگان ابزاری و غیر ابزاری (فکری) وزارت امور خارجه در تعیین طراحی  جهت گیری سیاست خارجی می پردازیم. اینکه نخبگان ابزاری چه مقدار در طراحی این استراتژی ها نقش داشته اند؟ اینکه نخبگان غیر ابزاری (فکری)چه مقدار در طراحی این اتراتژی ها نقش داشته اند؟ نگارنده در این پژوهش به ابن نتیجه رسید محل تحصیل نخبگان ابزاری تأثیر بسیار زیادی در جهت دهی فکری نخبگان ابزاری دارد، نخبگان ابزاری که در غرب تحصیلات خود را به اتمام رسانده اند خواهان تعامل با غرب و نخبگانی که در شرق و یادر ایران تحصیل کرده اند خواهان حرکت به سوی شرق و ایستادگی در برابر غرب می باشند.

هم چنین نگارنده به این نتیجه رسیده است که نخبگان غیر ابزاری (فکری) نقش بسیار بیشتری در طراحی سیاست خارجی دولت آقای خاتمی داشته اند و نقش بسیار کمی در طراحی جهت گیری سیاست خارجی دولت آقای احمدی نژاد داشته اند. هر چند که از لحاظ تعداد و آمار نخبگان غیر ابزاری (فکری) و مشاوران وزارت امور خارجه در هر دودوره برابرند. اما مسئله اینست که؛ چه قدر مشاوره ی این نخبگان در طراحی جهت گیری های سیاسی به کار برده می شود.

بر همین اساس پژوهش حاضر به مقایسه ی بررسی نقش نخبگان سیاسی در جهت گیری سیاست خارجی دولت هشتم و نهم می پردازد.

-1-بیان مسأله:

پس از روی کار آمدن دولت اصلاحات، گسترش روابط خارجی و رسیدگی به مسائل و امور خارجی، نحوه ی بیان و شیوه ی رفتار و برخورد با دیگران نسبت به قبل تغییر یافت.

پذیرش پلورالیسم جهانی به معنی نفی نظام تک قطبی و پذیرش تساوی فرهنگ ها، به محور اصلی سیاست خارجی تبدیل شد. (ازغندی، 1381، 18)

در دوران اصلاحات با تحول در گفتمان سیاسی مواجه هستیم. به این ترتیب که مشروعیت اثباتی، جایگزین مشروعیت سلبی یعنی دوری گزیدن از دشمن تراشی، طرح شعار های پرخاشگرایانه  و تحریک کننده گردید.

دولت اصلاحات گام های اساسی در جهت گفتگو با جهان خارج و تنش زدایی با کشورهای منطقه و جهان برداشت و همکاری های منطقه ای و بین المللی خود را افزایش داد.

به اعتقاد خاتمی تنش زدایی به معنی غفلت و نا هوشیاری نیست،«بلکه شناخت مرز های دشمن و تلاش برای تقویت دوستی ها و جنبه ی اشتراک و هوشیاری در برابر تهدید ها است. ما معتقدیم سیاست تنش زدایی هزینه ی اداره ی کشور را به حداقل خواهد رساند.» سیاست تنش زدایی از طریق گفتگو و مفاهمه، دیدگاهی است واقعگرا و در جهان پر از تعارض هم می تواند پاسخگوی ارزش ها باشد و هم اینکه منافع ملی را در سطوح مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تامین نماید.

سیاست تنش زدایی با فاصله گرفتن از اولویت های امنیتی و ایدئولوژیک به سمت همگرایی و همکاری همه جانبه پیش رفته و در نتیجه زمینه های بیشتری را برای گفتگوی میان تمدن ها و همگرایی چند جانبه حکومتی بوجود آورد.

پس از به قدرت رسیدن محمود احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور، مواضع سیاسی ایران در سیاست خارجی تغییر قابل ملاحظه ای پیدا نمود. دولت نهم بر اساس سه اصل عزت، حکمت و مصلحت سیاست تهاجمی را جایگزین سیاست تدافعی در جهت گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نمود. سیاستی که حتی وارد خطوط قرمز آمریکا و غرب گشت.

انتخاب رویه هایی مانند کوتاه نیامدن بر سر مسائل هسته ای، طرح مسئله ی هولوکاست، نفوذ بیشتر در حیاط خلوت آمریکا (آمریکای لاتین) و جایگزینی نام دریای کوروش به جای دریای عمان مبین جهت گیری سیاست خارجی تهاجمی است. (عباسی، 1390، سخنرانی)

از طرف دیگر، با توجه به شرایط لازم بر ساختار حکومت بوروکراتیک حکومت آمریکا و نقش گروه های فشار و ذی نفوذ در کوتاه مدت نمی توان امید چندانی به تغییر و تحول روحیه و طرز تلقی سیاستمداران آمریکایی داشت. آمریکایی ها باور ندارند که یک دولت جهان سومی بتواند این نظام را بهم بریزد. آنها همچنان خود را در موقعیت ابر قدرتی می دانند که هم می توانند و هم حق دارند شرایط خاص خود را بر دیگر کشورها بویژه کشورهای جهان سوم بالاخص جمهوری اسلامی ایران دیکته نموده و ایران هم ملزم به تابعیت می باشد. (محمدی، 1377، 199) بنابر این و بنا بر شواهد تاریخی سیاست مداران آمریکایی اهل گفتگو نیستند.

در مقابل هم دولت نهم نشان داده است که در رابطه با اولویت های پذیرفته شده خود، قویاً حساس بوده و در مقابل فشار های بین المللی مقاوم و سازش ناپذیر است. اگرچه در ظاهر امر این عمل غیر عقلایی به نظر می رسد ولی در عمل بویژه در دراز مدت نشان داده شده که این مقاومت و ایستادگی خود به عنوان یک ابزار قدرتمندی در تسلیم دیگران در مقابل خواسته ها می تواند مورد استفاده قرار گیرد. در دوره‌ی اصلاحات تمركز دولت بر روی آرمان «توسعه سیاسی» است و عدالت و استقلال در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی و قاطعیت در تحقق ارزشهای انقلاب در صحنه داخلی و خارجی مورد غفلت واقع شده بود که دولت نهم در صدد رفع این کاستی ها بود.

با توجه به اتخاذ دو جهت گیری متفاوت در سیاست خارجی دولت هشتم و نهم، دراین پژوهش به دنبال پیدا کردن نقش نخبگان سیاسی در اتخاذ این دو جهت گیری هستم و تعیین نمایم در هر جهت گیری چه نوع نخبه ای (ابزاری یا فکری) نقش بیشتری داشته اند.

این پژوهش با انتخاب یک عنصر آیینی و طبیعی، به بررسی جامع ایزدان وابسته به آن عنصر در ادیان  ایرانی و هندی می‌پردازد و اهمیت آن، در جمع آوری و طبقه‌بندی اطلاعات پراکنده در منابع ودایی و اوستایی همچون گاهان و یشت‌هاست. در این پژوهش عنصر مورد بررسی آتش است چراکه ایزدان آتش در گذار از این دو دوره‌ی مهم تاریخی، تحول بسیاری را نشان می‌دهند. در وداهای هندی، اگنی تنها ایزد موکل بر آتش و یکی از سه ایزد اصلی است. اما در ادیان ایرانی، وظایف او بین گروهی از ایزدان و امشاسپندان تقسیم شده است.

در بخش نخست این پژوهش، ابتدا جایگاه آتش در میان آداب و سنن هندیان، سپس اگنی و ایزدان وابسته به خورشید و روشنایی در دوره ودایی بررسی می‌شوند. در بخش دوم، آتش در اسطوره‌های دوره‌ی ایرانی بررسی می‌شود و سپس خویشکاری های اردیبهشت امشاسپند که موکل بر آتش است و گروه ایزدان همکار او، آذر، بهرام، سروش، نریوسنگ و رپیثوین، یک به یک مورد مطالعه قرار گرفته و خویشکاری‌های بازمانده از دوران کهن از کارکردهایی نو که در دوره‌های جدیدتر با دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی پسین به ایزدانی همچون بهرام و سروش منسوب شده است، جدا می‌شوند. با طبقه‌بندی این خویشکاری‌های نو و کهن، خویشکاری‌ها و ویژگی‌های ایزد کهن هندوایرانی بازشناخته می‌شود.

در پایان با استفاده از اطلاعات بدست آمده‌ و به روش معکوس، ایزد اولیه هندوایرانی که این دو قوم پیش از جدایی و در سرزمین مادری خویش، نیایش می‌کردند، بازسازی می‌شود. برای این کار، علاوه بر شناخت خویشکاری‌های ایزد آتش در میان دو قوم و روند دگرگونی آنها، عناصر فرهنگی و زیستی دوران هندوایرانی نیز بررسی شده است، چراکه تنها با شناخت خصوصیات عمومی ایزدان هندوایرانی و

 مشخصه‌های فرهنگی و اقلیمی هندوایرانیان، می‌توان به یک روش درست برای تشخیص و بازسازی ایزد آتش هندوایرانی رسید.

ABSTRACT:

This research focused on a ritual or natural element, is a comprehensive review of Persian and Hindi religion’s deities associated with the element and its importance, is to collect and classify the information distributed in Vedic sources and old Avestā, such as Gāhān and Yashts. In this case, examined element is “Fire” because the fire gods in the transition from the era of historic, have contradictory changes. In Hindi Vedas, Agni is the only god of fire and one of the three principal god. But in Iranian religions, his duties are shared between a group of gods and AmeshaSpentas.

In the first part of this study, the role of fire in the Indian tradition, the fire god Agni and the gods dependent on the sun and light in the Vedic period reviewed.

In the second part, the fire in the Iranian mythology, the dutifulness of Ardibehesht, the AmeshaSpenta responsible for fire element and his fellow gods, Ātar, Bahrām, Soroush, Naryusang and Rapithvin are studied, then primary and old dutifulness is differentiated from new ones recently assigned to the gods such as Bahrām and Soroush according to the social and cultural changes. This classification of ancient functions and new ones, helping to recognize the ancient fire god of Indo-Iranian age, its attributes and dutifulness.

The data obtained using the inverse method, to reconstruct the primary Indo-Iranian fire god before the separation of these two people, was worshiped in their homeland. To do this, in addition to the fire gods functions and their transformation process between two people, cultural and biological factors during the Indo-Iranian period, were also studied, because the only way to rebuilt Indo-Iranian fire god and, is to know the general characteristics of Indo-Iranian deities and their cultural and geographical specifications.

پیش‌گفتار

در پژوهش‌های حوزه اسطوره شناسی و شناخت ایزدان هند و اروپایی یا هند و ایرانی‌، بیشترین تمرکز روی ایزدان ایرانی برگرفته از اوستا یا متون پهلوی است. علاوه بر این، پژوهشهای موجود درباره‌ی ایزدان، معمولاً جداگانه به تعریف هر ایزد، خویشکاری‌ها و ریشه‌های آن ایزد پرداخته است. به همین ترتیب پژوهشهایی هم درباره‌ی عناصر مقدس ادیان یا عناصر طبیعت که در سنتها و آیین‌های مذهبی نقش داشته‌اند، انجام شده، مثل آب، آتش، و گیاه که باز به صورت اجمالی به این عنصر و آیین‌های مرتبط با آن پرداخته است.

با توجه به موارد فوق، طرح این پژوهش با رویکردی ترکیبی از این سه موضوع شکل گرفته است. یعنی پژوهشی که با انتخاب یک عنصر آیینی یا طبیعی، به بررسی جامع ایزدان وابسته به آن عنصر در تمامی ادیان و آیین های ایرانی و هندی، بپردازد.

از سوی دیگر سیر تحول این ایزدان در دوره‌های مختلف تاریخی بسیار مهم است. برخی از این ایزدان در گذار از دوره‌ی هندواروپایی به دوران هندوایرانی و سپس به دوره‌ی هندی یا دوره‌ی ایرانی دچار دگرگونی‌های اساسی شده‌اند که معمولاً متأثر از تغییر جغرافیای زیستگاهی، یا بروز وقایع تاریخی و دگرگونی‌های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی جوامع خود می‌باشند. این دگرگونی‌ها معمولاً درحوزه‌ی خویشکاری‌ها، درجه‌ی اهمیت، نوع نیایشها، و آداب و مراسم مرتبط با آنها روی داده‌است. گاهی این دگرگونی‌ها تا حدی عمیق است که ماهیت یک ایزد تغییر می‌کند، برای نمونه می‌توان به تحول معنای «دئوه» هندی به عنوان «خدایان مقدس» هند،  به «دیو» ایرانی، به معنای اهریمن و شر، اشاره کرد و یا به تغییر خویشکاری ایزدان بزرگ ودایی مانند ایندرا و ورونا و میترا، در متون اوستایی اشاره کرد.

یکی از این ایزدان که تحول بسیاری را نشان می‌دهد، ایزد آتش است. اگنی تنها ایزد آتش در وداهاست. اما در ادیان ایرانی، ایزدی با این نام وجود ندارد. بلکه وظایف او بین ایزدان و امشاسپندان تقسیم شده است. این تحول بزرگ درباره‌ی ایزدی که نماد و پاسدار یکی از مهم‌ترین عناصر طبیعی و آیینی جوامع بشری است جای بررسی و نگرشی عمیق‌تر دارد، چرا که عنصر آتش پیوسته نقش مهمی در مراسم آریایی و حتی غیر آریایی داشته و ردپای این آیین ها و مراسم تا امروز نیز باقی مانده است. علاوه بر اگنی که ایزد اصلی آتش است، در این پژوهش به دیگر ایزدانی که به نوعی با مقوله آتش در ارتباط هستند، چه در حوزه‌ی خویشکاری‌ها و چه در داستان‌های اساطیری ودایی یا ایرانی، نیز پرداخته شده‌است. در بخش دوم این پژوهش، اگنی ایزد آتش ودایی، ایزدان خورشید ودایی، و ارتباط اگنی با دیگر خدایان بزرگ، بررسی و خویشکاری‌های آنها دسته‌بندی و تفکیک شده‌است. در بخش سوم، ایزدان آتش در ایران با ترتیب مشخصی بررسی شدند. ابتدا جایگاه و هویت ایزد در میان متون اوستا و متون دوره‌ی میانه بررسی شده و همه اشارات و ارجاعات درباره‌ی این ایزد، گردآوری شده‌است. سپس خویشکاری‌های ایزد از میان آنها استخراج شده و مطابق الگوی ایزد هندی مطابقت داده می‌شود.

اهمیت این پژوهش، در جمع آوری اطلاعات پراکنده در منابع ودایی و اوستایی است. بررسی ایزدان آتش از منظر وداها، ما را در درک این تحول تاریخی یاری می‌کند و پیشینه این ایزدان را در اختیار ما می‌گذارد و در گام بعدی با بررسی منابع ایرانی هم‌رده‌ی ودا، چون یشتها و گاهان، می‌توان این ایزدان را به درستی با یکدیگر مقایسه کرد.

قلمرو مکانی این پژوهش، در هند و ایران باستان است و دوره‌ی زمانی مورد پژوهش، دوران هندوایرانی است. با بررسی متون این دوران می‌توان دریافت که جایگاه آتش در ایزدکده‌ی هندوایرانی چگونه است و چرا اگنی در دوره‌ی ایرانی با ایزد و ایزدان دیگری جایگزین  یا همراه شده و مستقیم در فرهنگ ایرانی وارد نشده است، تفاوت‌ها و اشتراکات اگنی با ایزدان آتش اوستایی در چیست و ایزد اولیه‌ی هندوایرانی که میان این دو فرهنگ تقسیم شده، چه ویژگی هایی داشته است، تا بتوان با استفاده از این اطلاعات طبقه بندی شده، ایزد آتش دوره‌ی هندوایرانی را بازسازی کرد.

آموزه­های دینی بخشی از واقعیت­های راهبردی در سیاست جهانی محسوب می­شوند. آموزه­هایی که پیامبر اسلام در برخورد با محیط پیرامون مورد استفاده قرار داد را باید به عنوان بخشی از سیاست جهانی در ادبیات دینی دانست. کشورهایی همانند ایران در سال­های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش دارند تا از این راهبرد برای اهداف و منافع ملی خود استفاده نمایند. دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر(ص) فعالیت­هایی است که آن حضرت به عنوان رییس حکومت و نمایندگان و سفرای منتخب او در راه نیل به مقاصد و ادای وظایف سیاسی دولت اسلامی در میان قبایل و گروه­های دینی و دولت­های غیرمسلمان در خارج از قلمرو حکومت اسلامی انجام می­داده­اند. در حقیقت اهداف عالی و خطوط کلی سیاست اسلام و منافع امت اسلامی بود که دیپلماسی پیامبر(ص) را معین می­کرد.

دستیابی به مقاصد سیاسی، امنیتی و اقتصادی، همواره از مهم­ترین اهداف کشورها در تدوین و اعمال سیاست داخلی و خارجی­شان بوده است. برای تحصیل این مقاصد کشورها به طور سنتی نوعی دیپلماسی مبتنی بر رویکردها و ابزارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی را در پیش می­گیرند. با وجود این­که در نیمه دوم سده بیستم رویکردهای جدیدی در دیپلماسی مطرح شده است ولیکن جمهوری اسلامی ایران در جهت جذب و اثرگذاری بر مخاطبان منطقه­ای و جهانی خود به دنبال احیای دیپلماسی و قدرت نرم پیامبراعظم(ص) می­باشد.

جمهوری اسلامی ایران برای احیای دیپلماسی پیامبر اعظم(ص) تمرکز خود را بر زمینه­های افزایش تحرک و جهاد علمی، ارتقای دانش و آگاهی عمومی و اعتلای روحیه تحقیق و ابتکار گذارده را فراهم آورده و در سایه گسترش روحیه خودباوری و خوداتکایی، ترویج فرهنگ استقلالی و مشارکتی و نفی فرهنگی تبعی و منفعل به دگرگون سازی مناسبات فرهنگی و زیربناهای فکری و تحول فرهنگی همت گماشت و با احیای خاطره جمعی بر اساس آموزه­های اسلامی و الگوهای سازنده دینی به تقویت هویت فرهنگی، همبستگی امت واحده، همچنین به بازسازی تمدن اسلامی، ارتقای بیداری اسلامی، احیای هویت اسلام پرداخت. جمهوری اسلامی ایران علاوه بر اقدامات داخلی و منطقه­ای برای پیشبرد دیپلماسی سازنده تمرکز بسیاری بر جریان­های بین­المللی از جمله تاکید بر عدالت­گرایی و نفی تبعیض، انسان­تر کردن، منصفانه­کردن و عادلانه کردن فضای جهانی و نیز افشای ماهیت سلطه طلبانه، غیرانسانی و غیراخلاقی گفتمان بر روابط بین­المللی داشت.

انقلاب اسلامی ایران از رهگذر تبیین اندیشه و آرمان عدالتخواهانه خود درصدد برآمد با روش­های غیرمستقیم به نتیجه دلخواه و مطلوب

 یعنی بیداری اسلامی دست یابد. تأکید ارزش­های انقلاب توسط جنبش­های آزادی­بخش، اشاعه الگوی مردم سالاری دینی، استقبال ملل مستضعف و افزایش اشتیاق آنان به نقش آفرینی جمهوری اسلامی در صحنه بین­المللی، توان متقاعدسازی دیگر از زاویه توانایی شکل دادن ترجیحات و الویت­های آنان، جلب و جذب جهان اسلام به شخصیت رهبری، فرهنگ، ارزش­ها، ساختار سیاسی و اعتبار اخلاقی جمهوری اسلامی ایران و نیز بهره­گیری از توان اطلاعاتی و ارتباطاتی رسانه­های سنتی برای انتقال پیام انقلاب به مخاطبان مسلمان و مستضعف را می­توان در زمره مواردی دانست که جایگاه قدرت نرم و دیپلماسی پیامبر(ص) را در فرایند استقرار بنیان­های انقلاب اسلامی ایران مشاهده نمود. استفاده از قدرت نرم و دیپلماسی پیامبر اعظم(ص) در جهت نشان دادن مشروعیت جمهوری اسلامی ایران را می­توانیم در ارزش­هایی نظیر مردم سالاری دینی و کمک­های بشردوستانه به نهضت­های رهایی­بخش و ارتقای توانمندی­های علمی و فرهنگی در سطح داخلی، منطقه­ای و یبن­المللی مشاهده نماییم. از طرفی با توجه با توجه به این­که انقلاب اسلامی ایران مولود قدرت نرم و احیای دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر اعظم(ص) است، به عنوان پدیده­ای که بر اساس ارزش­های دینی و اسلامی، شکل گرفت و الگوی جدیدی از مقاومت و مبارزه با استبداد و استعمار مدیریت در عرصه قدرت، سیاست و حاکمیت را متجلی و به نمایش گذاشت و نوعی از جریان احیاگری، بیداری فکری و ایدئولوژیک را سامان و هدایت کرد. باید بر این نکته اذعان داشت که در واقع انقلاب اسلامی ایران، به صورت نمونه­ای الهام بخش و الگو عمل کرد و تواتست احیاگر دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر(ص) در میان کشورهای اسلامی باشد.

بیان مسأله

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در قالب گفتمان نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی ایران شروع شد و نشان از این دارد که سیاست خارجی کشور همواره تابع پویایی­های فرهنگ انقلاب اسلامی و باورهای ملی است. به همین دلیل ماهیت احیای اسلام ناب و دیپلماسی قدرت نرم پیامبر اعظم(ص) بر هرگونه مرزبندی سیاسی مقدم بوده است.

به بیان دیگر سیاست خارجی جمهوری اسلامی و شیوه مرزبندی­های سیاسی آن ریشه در تفکر احیای امام خمینی(ره) دارد که ضمن باور به تحول مرزهای سیاسی و ظهور وضعیت­های سیاسی گوناگون در داخل و خارج از کشور ذات وجود هر اندیشه دینی منبعی جوشان و خروشان است که کیان و روح مشروعیت را همواره از غیریت­ها متمایز می­کند.

گفتمان سیاسی خارجی جمهوری اسلامی ایران در قالب (حکمت و عزت و مصلحت) از تکیه بر مردم و مردم سالاری دینی اسلام و ولایت فقیه و عزت ستیزی و اسلام سیاسی حکایت دارد.

سیاست  خارجی جمهوری اسلامی که در جهت احیا دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر اعظم(ص) پی­ریزی شده است درصدد رفع سوء تفاهم­های انباشته شده از گذشته و در تلاش جهت پایان دادن به هر نوع تنازع و کشمکش بین­الملل توجه داشته است. جمهوری اسلامی ایران دارای ماهیتی اسلامی است و جنبه­های سیاسی، اقتصادی و اعتقادی نیز جزیی از این ماهیت محسوب می­شوند. در واقع دیپلماسی اسلام به ویژه دیپلماسی پیامبر(ص) تعیین کننده مجموعه هنجارها و باورها در عرصه سیاست داخلی و خارجی بوده که به طور بنیادین سیاست خارجی جمهوری اسلامی را تحت تأثیر قرار داده است. به عبارتی انقلاب اسلامی مولود قدرت نرم پیامبر(ص) و جمهوری اسلامی نیز احیاگر دیپلماسی و قدرت نرم آن حضرت می­باشد.

اصولاً شیوه­های انسانی انبیاء در روابط بشری و به ویژه تصویر روشنی که پیامبر اکرم(ص) از دیپلماسی انسان ارائه داده است نقطه­های درخشان تاریخ تحولات دیپلماسی و قدرت نرم است که بسیاری از صاحب نظران از جمله گوگانا بر این عقیده می­باشد که با ظهور ادیان و به ویژه اسلام و گسترش سریع آن در جهان نقش دیپلماسی و قدرت نرم و برجسته گردید و به یک عامل سرنوشت­ساز تبدیل شد. بر این اساس احیاء دیپلماسی پیامبر اکرم(ص) که در قالب صداقت، صراحت، سادگی، عدم تظاهر به قدرت، قاطعیت، دلیری و شجاعت بوده و در سطح منطقه و کشورهای اسلامی جهان اهمیت ویژه­ای برای جمهوری اسلامی داشته است. به طوری که برخی از سیاست­ها و خط­مشی­های نسنجیده­ای به ویژه در سال­های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی که به سردی روابط و کاهش اعتبار بین­المللی به ویژه در سطح منطقه­ای منجر شده بود را پایان داده است.

در پی احیا دیپلماسی و قدرت نرم پیامبراکرم(ص) در قالب مصادیق (حکمت، عزت و مصلحت) انحطاط تمدن اسلامی را خاتمه داده و موجب بروز بیداری و احیاگری اسلامی آن هم برپایه بازگشت به ایدئولوژی و مکتب اسلام در میان کشورهای منطقه و جهان بوده است ایران اسلامی در جهت انتشار ارزش­های ناب اسلام و دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر اکرم(ص) هنجارهای دینی و ارزش در سیاست خارجی تدوین نموده که در روابط با کشورهای منطقه و کشورهای جهان به ویژه کشورهایی که در تضاد با آرمان­های اسلامی می­باشد قابل مشاهده است. در راستای تبیین و ارتقای جایگاه و چگونگی اثرگذاری فرهنگ اسلامی و به عنوان یکی از عناصر قدرت نرم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی مبانی و اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مورد بازتعریف قرار گرفت و اصول 152 تا 154 قانون اساسی به این مهم اختصاص یافت. در این اصول ترکیب تعابیری چون صدور انقلاب، استقلال سیاسی و اقتصادی و  فرهنگی در قالب اصل تولی و تبرّی، حمایت از جنبش­های رهایی بخش، تشکیل امت واحده و رهبری جهان اسلام به روشنی نشان می­دهد منافع ملی تنها مفهوم مبنایی و راهنمای عمل اصلی در سیاست خارجی نیست. هم­چنان که اصل حاکمیت ملی نیز در سایه مرزهای جهان اسلام قرار می­گیرد. با این حال درک رفتارهای جمهوری اسلامی ایران در قبال دیگر دولت­ها و بازیگران نظام بین­الملل با تایید صرف بر تعابیری مانند صدور انقلاب به طور معمول راهگشا و اقناع کننده نیست و اتفاقاً متغیرهای اثرگذار دیگری چون فرهنگ ملی، بازتاب رقابت­های سیاسی داخلی، اختلاف بر سر شیوه تفسیر ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران و از شاخص­های اساسی در دیپلماسی و قدرت نرم پیامبر(ص) می­باشد که از اهداف جمهوری اسلامی و برآمده از انقلاب اسلامی است. در واقع دولتمردان ایران بر این باورند که کشور دارای رسالتی در تبلیغ پیام خود در سراسر عالم است در تعقیب این سیاست ایران دو هدف را دنبال می­کند:

1. تلاش برای آشنا سازی ملت­ها نسبت به سرنوشت و منطقه خویش
2. تلاش در برقراری جامعه اسلامی واحد تا این اسلام نقش سرنوشت ­ساز خود را در جامعه­ سازی ایفاد نماید.