حضرت مهدی صاحب‌الزمانf، امام دوازدهم شیعیان در سال 260 هـ در سن 5 سالگی از دیده‌ها نهان گشتند و به غیب صغری رفتند از همان روز آغاز ولادت حضرت، به دلیل اختفای تولد ایشان بحث‌ها بر سر به دنیا آمدن یا نیامدن حضرت آغاز گردید بعد از شهادت امام حسن عسگری امامت حضرت آغاز گردید که شیعیان به چند دسته تقسیم گردیدند از آن روز تاکنون شبهات زیادی در خصوص تولد، امامت و غیبت ایشان در بین شیعه وجود دارد و گروه‌های زیادی از شیعه قائل به غیبت حضرت گشتند بحث در خصوص غیبت ولی‌عصرf مسأله تازه‌ای نیست تا آنجا که بزرگترین علما و فقها نسبت به این موضوع به کنکاش و مداقه پرداختند زین رو مسأله ظهور ولی الله الاعظم وآغاز خلافت آن حضرت بر جهان از اموری است که بیش از 14 قرن بشر منتظر آن است و به دلیل اهمیت فوق‌العاده موضوع هر روز کسانی خود را مهدی معرفی می‌نمایند و یا کسانی دیگری به این اسم برای ظهور حضرت وقت تعیین می‌کنند و دشمنان مهدویت به ستیز با این

 فرهنگ اصیل پرداخته‌اند به همین سبب است که شناخت حضرت و معرفت نسبت به نشانه‌های ظهور حضرت اهمیت بسیار زیادی دارد تا اسیر جور زمانه نشد و بتوانیم نسبت به شناخت امام زمانf، خود بپردازیم که به مرگ جاهلیت از دنیا نمیریم.

در این نوشتار سعی شده است به موضوع تولد امام عصرf و غیبت ایشان وعوامل غیبت بپردازیم سپس غیب صغری را مورد کنکاش قرار دهیم پس از آن به موضوع اصل پایان‌نامه که شناخت نشانه‌های ظهور در منابع شیعه هست می‌رسیم که شامل نشانه‌های قبل ازظهور که اختصاص به آن دسته ازعلائمی دارد که مقارن باظهور حضرت ولی عصر یا کمی قبل از آن اتفاق می‌افتندونشانه‌های بعداز ظهور که اختصاص به اقدامات حضرت وعلائمی دارد که بعدازظهورایشان به وقوع می‌پیوندند.علایم قبل ازظهور به علائم حتمی و غیرحتمی تقسیم میشوندکه درفصل سوم به آن پرداخته شده است و در فصل چهارم به شرایط جهان و اقدامات حضرت پس از ظهور می‌پردازیم.

هدف از نگارش این نوشتار این است که در مرحله اول به شناخت حجت الهی وامام عصرf خود بپردازیم که من مات ولم یعرف امام زمانه مان میته الجاهلیه و از حضرت حق جل و علا استمداد می‌طلبیم که در شناخت حجت الهی به ما کمک کند و در راه رسیدن به این هدف بزرگ و آرمان سترگ نیاز است نسبت به شناخت عوامل ظهور و جهان قبل وبعد از ظهور کوشش کرد که گرفتار وسواسان خناس نشویم.

به امیدآنکه ذره‌ای هرچند اندک درراه ترویج فرهنگ مهدویت گام برداشته باشیم.

فصل اول

کلیـات تحقیـق

بیان مساله

نشانه‌های ظهور در منابع شیعه از اموری است که در کتب بسیاری از منابع شیعه به آن پرداخته شده است و علمای بزرگی چون صدوق، کلینی، صافی گلپایگانی، نعمانی، شیخ طوسی و… به کنکاش درباره‌ی آن پرداخته‌اند این نشانه‌ها به رخدادها و عوامل و حادثه‌هایی گفته می‌شود که در آستانه ظهور حضرت مهدیf اتفاق می‌افتد که بعضی از آنها مقارن با ظهور حضرت می‌باشند به این معنا که با تحقق آنها حضرت مهدیf قطعاً ظهور می‌کنند در روایات شیعه آمده است که با انجام این حادثه چند ساعت بعد حضرت ظهور می‌کند یا حضرت یک روز بعد ظهور می‌کنند که ازآن به عنوان نشانه‌های حتمی یاد می‌کنند و تقریباً مقارن با ظهور حضرت اتفاقاتی می‌افتند. و نشانه‌هایی هم هستند که طی چند سال و یا چند قرن اتفاق می‌افتند و زمینه را برای ظهور حضرت فراهم می‌کنند این احادیث بعضاً به صورت صحیح نقل شده‌اند بعضاً نیز متواتر می‌باشند ولی بعضی از این احادیث مرسله یا ضعیف هستند که با توجه به موضوع این پایان‌نامه که به بررسی این احادیث در منابع شیعه اختصاص داده شده است سعی شده است از منابع درجه یک شیعه استفاده کرد که در اسناد خود دارای ضعف کمتری می‌باشند.

حضرت مهدیf بعد از پایان غیبت صغری و آغاز غیبت کبری خود بیشترین انتظار را برای ظهورمی‌کشد و در احادیث زیادی داریم که سفارش به دعا برای تعجیل فرج می‌کنند. ذکر این نکته نیز ضروری می‌باشد که امکان بداء در عوامل حتمی نیز می‌باشد و اینگونه نیست که با وقوع یکی از این حوادث صرفاً امام ظهور می‌کنند این عوامل بیشتر جنبه‌ی تلنگرو آماده باش را به عهده دارند و وظیفه‌ی شیعه عمل به دستورات الهی و تربیت سربازان امام می‌باشددرروایات مااز نشانه‌هایی هم برای بعد ازظهور نامبرده شده است که درفصل چهارم به آن میپردازیم.

( طرح موضوع یا مسأله تحقیق)

بازار اصطلاحا” عبارت است از منطقه­ای معین در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد – به تنهایی یا گروهی – داد و ستد می­کنند. در دانش اقتصاد سیاسی لفظ بازار به تناسب مورد استفاده و موضوع و مقصود گوینده، معنا و مفهوم پیدا می­کند (دانشنامه جهان اسلام، 1357: 316). در این بررسی بازار وکیل به عنوان نظام اجتماعی نگریسته شده که کارکردهای متفاوت اجزا موجب شکل گیری وظایف و اهداف آن شده است. این نظام اجتماعی به عنوان یک کل دارای بخشهای مرتبط با یکدیگراست که دارای حیات و از تعادل برخوردارند.

   شهر شیراز در مرکز استان فارس و بر روی جلگه­ای به طول 40 کیلومتر و عرض 15 کیلومتر قرار گرفته است و در 29 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 40 دقیقه طول شرقی واقع شده و ارتفاع از سطح دریا 1585 متر می­باشد. این جلگه حاصل­خیز، یکی از جلگه­های درون سلسله جبال زاگرس می­باشد و از نظر ساختمان طبیعی به شکل ناودیسی است که دو رشته کوه نسبتا مرتفع در شمال و جنوب، آن را احاطه می­کند. شیب جلگه از شمال غرب به جنوب شرق است. به همین جهت آب­های زاید و سیلاب کوه­های اطراف شیراز در آخرین قسمت شرقی جلگه جمع شده و دریاچه مهارلو را ایجاد نموده که در 6 کیلومتری جنوب شرقی جلگه­ی شیراز واقع است. هم چنین رشته کوههای شمالی و جنوبی به واسطه­ی دره­هایی که به تنگ معروف هستند از یکدیگر جدا می­شوند و معروفترین این دره­ها از شرق به غرب تنگ سعدی و تنگ الله اکبر می­باشد. شهر شیراز با جمعیتی بالغ بر 1،727،331 نفر مطابق آمار سال 1385 در یک منطقه­ی کوهستانی واقع شده است و از اعتدال هوایی خاصی برخوردار می­باشد. بافت عمومی شیراز دارای یک چرخش 30 درجه به سمت غرب است که خود تعیین کننده جهت بناها در 30 درجه­ی جنوب غربی یا 60 درجه­ی جنوب شرقی
می­باشد. بازار وکیل این شهر، یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲ – ۱۱۹۳ هـ.ق) ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته ‌است.

این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب ‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع می‌نموده‌ است.

  در این پژوهش منظور از بازار مجموعه اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی است که بر گرد محور بازار وکیل قرار گرفته است. این منطقه، محله مرکزی و اصلی معاملات و پیشه وری پیش از نفوذ الگوهای غربی بود که در هسته مرکزی شهر و در درون مجموعه­ای از

ساختمان­های ثابت و همگن و با شکل معماری خاص جای داشت. اجزا این مجموعه شامل؛ راسته­های فرعی، کاروانسراها، مدارس دینی، مسجد و حمام است که با کارکردهای ویژه خود کالبد اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی بافت قدیم شهر را رقم می­زدند (سلطان زاده،1362: 31).

در این پژوهش  نخست با نگرشی تاریخی سیر شکل گیری این مجموعه بررسی می­شود، این بررسی با شیوه میدانی تا وضع کنونی ادامه می­یابد. سپس از منظر کارکرد گرایی [1]به جایگاه هر یک در کلیت مجموعه توجه می­شود، به نحوی که ارتباط این اجزا در راستای ارایه  کارکرد اصلی – اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی- بازار آشکار شود.

1-2-اهمیت ضرورت تحقیق

مجموعه بازار وکیل به عنوان مرکزیت اقتصادی- فرهنگی بافت قدیم شیراز، اهمیت ویژه­ای در بازشناسی حیات اجتماعی دست کم دو سده گذشته شیراز دارد؛ به تعبیر دیگر، اجزا مجموعه بازار وکیل با کارکردهای اقتصادی، فرهنگی-آموزشی و اجتماعی، هسته حیات اجتماعی شهر را رقم زده است. از اینرو بررسی آن می‌تواند پرتوی بر تاریخ شهر داشته باشد. از سوی دیگر، پیشبرد این پژوهش با شیوه میدانی وضع کنونی آن را آشکار می‌کند و امکان بررسی مقایسه­ای و ارایه سیر تحول آن میسر می‌شود.

1-3-اهداف تحقیق

از بازارهای مهم ایران که از نظر شهرسازی و معماری کم نظیر محسوب می‌شود؛ بازار وکیل است. در این رساله سعی می‌شود با بررسی به روش تاریخی، چگونگی شکل گیری مجموعه بازار وکیل مشخص شود. سپس با نگاه کارکرد گرایی وظایف هر یک از اجزا بازار و ارتباط آن با کلیت نقش اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بازار تعیین گردد. در نگرش کلی، دستاوردهای این پژوهش می‌تواند در توضیح و تبیین حیات شهر در سده­های گذشته مؤثر باشد.

1-4-پیشینه تحقیق

تا کنون تحقیقات اندکی درباره بازار وکیل صورت گرفته است در تألیفات مورخان معاصر درباره این سلسله مانند: «کریم خان زند و زمان او» اثر جان پری، «تاریخ زندیه» اثر هادی هدایتی، «کریم خان زند» از عبدالحسین نوائی، «کریم خان زند و زمان او» از پرویز رجبی و تک نگاری­هایی چون «کریم خان زند و خلیج فارس» اثر احمد فرامرزی به طور مختصری از بازار وکیل نام برده­اند.

تألیفاتی از تاریخ شیراز مانند: کتاب شیراز در گذشته و حال، نوشته حسن امداد اشاره­ایی کوتاه به بازار وکیل کرده است.

تألیف دیگر در دانشنامه آثار تاریخی فارس (1348) کورش کمالی سروستانی است که به وضع معماری و معرفی مکان‌هایی در مجموعه بازار وکیل پرداخته است.

 مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه (1389) مقالاتی چند نیز در مورد بازار وکیل گرد آورده  است از آن جمله، شکل گیری و تحول بازار در شهر های ایرانی – اسلامی با تاکید بر بازار وکیل شیراز، نوشته عبدالرضا پاک شیر است که به شرح معماری بازار وکیل پرداخته است. چنانکه مشاهده می­شود. خلاء این بررسی در تحقیقات جدید کاملاً مشهود است.

1-5-روش تحقیق

با توجه به ماهیت موضوع، این پژوهش با بکار بستن دو شیوه تاریخی و میدانی به گردآوری اطلاعات می‌پردازد. بدین ترتیب با مراجعه به منابع مکتوب و جمع آوری اطلاعات (روش کتابخانه­ای) و هم چنین از طریق مشاهده و مصاحبه، اطلاعات میدانی گردآوری می‌شود. مجموعه این آگاهی‌ها، در راستای سازمان پژوهش و به منظور پاسخ به پرسش‌های اصلی این پایان نامه ارزیابی و نقد می‌شود. 

1-6-سؤالات تحقیق

 بنیاد و تداوم بازار وکیل از دوره زندیه تاکنون تابع چه عواملی بوده است؟

1. سیر تحول جایگاه و موقعیت بازار وکیل – در حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر- چگونه بوده است؟
2. کارکردهای بازار در حیات شهری شیراز چه بوده است؟

1-7-فرضیات تحقیق

تأسیس و تداوم بازار وکیل، پیوند نزدیکی با تحولات سیاسی عصر خویش داشته است؛ به یک معنا بازار وکیل تابعی از تحولات سیاسی عصر خویش بوده است و اقتصاد تابعی از سیاست بوده است. مجموعه بازار در سه دوره تاریخی صفویه، زندیه و قاجار تکمیل شد.

1. بازار وکیل به لحاظ موقعیت و جایگاه در حیات شهری شیراز، رابطه مستقیمی با امنیت و اقتدار حاکمیت داشته است و با فراز و فرود آن، بازار وکیل نیز دچار چنین فرایندی شده است.
2. بازار وکیل به لحاظ کارکردی، دارای کارکردهای اقتصادی، دینی- فرهنگی، آموزشی و اجتماعی بوده است و اوج کارکرد آن اقتصادی و فراز آن دوره زندیه و عصر کریم خان بوده است.

1-8-تعاریف مفهومی

کارکردگرایی؛ تحلیل کارکردی به معنای تبیین کارکرد یک دستگاه بر اساس کارکرد اجزای آن است. پارسونز معتقد است کارکرد، مجموعه فعالیت‌هایی است که در جهت برآوردن یک نیاز یا نیازهای نظام انجام می‌گیرد. وی با این تعریف معتقد است چهار وظیفه برای همه نظام‌ها – نظام زیستی، نظام شخصیتی، نظام اجتماعی و نظام فرهنگی ضرورت دارد: 1. تطبیق 2. دستیابی به هدف 3. یکپارچگی و انسجام و 4. پایداری. این چهار وظیفه با چهار کنش: سازگاری، تعیین هدف نظام، یکپارچگی، و ارائه الگوهای فرهنگی، موجب پایداری نظام مورد نظر می‌شود

1-9-بررسی و نقد منابع

در گردآوری اطلاعات این پژوهش، نگارنده تلاش کرده است که در حوزه­های مختلف این موضوع را بررسی کند. مراجعه به منابع تاریخی، شهرسازی، معماری، سفرنامه­ها، مراجعه به کتابخانه ملی و مشاهدات میدانی، مراجعه به شهرداری، مصاحبه با کسبه بازار، اصناف و بازرگانان، اساتید رشته معماری و جامعه شناسی، مقایسه عکس­های قدیمی و جدید بازار، و بررسی نقشه­ها از جمله تلاش­هاست.

مسئله ی امامت از جمله مسائل مهم در شریعت مقدس اسلام می­باشد که همواره در طول تاریخ اسلام مورد نقد و بررسی صاحبان اندیشه و فکر قرار می‌گرفته و تا به حال نیز چنین است و عمده ی تنش‌ها و اختلاف‌های میان مذاهب اسلامی نیز از همین موضوع سرچشمه می‌گیرد.حتی به نحوی می‌توان اختلاف‌های در مسئله‌های فرعی را به این موضوع برگرداند.

یکی از مسائلی که می‌تواند این اختلافات را کاهش دهد، تبیین مبانی مذاهب بر پایه اصول مسلم و مستحکم، در مسئله ی امامت است.هنگامی که سخن از اختلاف و نزاع از نوع علمی آن به میان می‌آید، راه حل چیست؟ آیا باید با جدال و مراء به مقابله ی با این اختلافات پرداخت؟ آیا با توهین و متهم کردن مبانی، می‌شود راه حق را پیدا کرد؟ راه حل چیست؟ قرآن کریم این معجزه جاودان خاتم الانبیاء صلی اله علیه و آله، پاسخ این سؤالات را این چنین بیان می‌کند: «هرگاه در مسئله ای نزاع کردید آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید… [1]» آری حکم کننده واقعی خداوند و رسول گرامیش می‌باشند و هر حاکمی که به غیر از آنان و کسانی که آنان تأیید کرده اند، صلاحیت این مهم را ندارد.

از جمله مواردی که قضاوت آن محکوم به بطلان است، هوای نفس و تعصبات بی جاست که تمامی این موارد در ردیف قضاوت‌های طاغوت به شمار می‌رود، [2] وما مأمور به دشمنی و کفر به طاغوت و مصادیق آن شده ایم.پس در مسئله ی امامت و شرایط و وظایف آن، که همواره خاستگاه و محل بسیاری از اختلافات بوده اند، باید بنگریم که قرآن کریم و سنت قطعیه ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله، چه حکمی و چه تصویری از آن ارائه می‌دهند تا آن را معیار خود در عمل به دین قرار دهیم.

فصل اول

کلیات

اول: تعریف و محدوده مسئله

بحث در امامت در دو مقام مطرح است ابتدا در امامت عامه که بحث از ضرورت وجود و اوصاف امام است و مقام دیگر در امامت خاصه است، یعنی بحث در مصادیق امام.ادله، در این مقام‌ها شامل ادله ی عقلی و نقلی است که ادله ی نقلی خود به دو دسته آیات و روایات تقسیم می‌شود.در تفسیر این آیات همواره بین مفسرین خاصه و عامه اختلاف نظر وجود داشته است.مباحث تفسیری آیات ارتباط مستقیم با مباحث کلامی و تاریخی دارد بطوری که این مباحث تاثیر فراوانی بر نوع نگاه به آیات و تفسیر آنها دارد.در میان آیات قرآن که مسائلی از امامت و ولایت را ثابت می‌کنند می‌توان به آیات ابتلاء، مباهله و صادقین اشاره کرد.از میان تفاسیر عامه، تفسیر المنار رشیدرضا در بین اهل سنت، جایگاه برجسته ای دارد و با توجه به اهمیت مسأله ولایت که از نظر شیعه جزو اصول دین است باید به شبهات و سوالات در این موضوع پاسخ داد.از مشخصه‌های خاص این تحقیق نقد و بررسی نظرات صاحب تفسیر المنار و جواب به شبهات ایشان در این سه آیه است.

ریاست و پیشوایی در معنای گسترده آن یکی از ضرورت‌های زندگی اجتماعی بشر است. از گزارش‌های تاریخی و مطالعه جوامع بشری در گذشته و حال به دست می‌آید که همواره در جوامع گوناگون بشری: بدوی و شهری، کوچک و بزرگ، سنتی و مدرن، ساده و پیچیده، فرد یا افرادی بوده‌اند که با عناوین و به شیوه‌های مختلف نقش امامت و رهبری را ایفا کرده‌اند. این واقعیت تاریخی گواه عینی سخن امام علیj است که فرمود: «مردم را از امیری نیکوکار یا تبهکار گریزی نیست»

امامت و رهبری نه تنها به عنوان یک ضرورت و واقعیت عینی در تاریخ بشر مطرح بوده است، بلکه فیلسوفان و متفکران نیز از دیر زمان به آن توجه نموده و درباره این گونه ها، ویژگی ها، شیوه‌ها و آسیب‌های آن سخن گفته‌اند. تاریخ فلسفه سیاسی بهترین گواه بر این مدعاست.

اگر از منظر دین – به ویژه دین وحیانی – به مسئله امامت بنگریم، تاریخ امامت و رهبری را با تاریخ بشر برابر می‌یابیم، زیرا پیامبری نخستین جلوه امامت و رهبری دینی در حیات بشری است که تاریخ آن همزاد با تاریخ بشر است. در نخستین دوره که زندگی بشر روند ساده‌ای را می‌پیمود پیامبران الهی با بهره گیری از عقل صائب و الهام‌های قدسی در موارد لازم، جامعه بشری را رهبری می‌کردند، و پس از آن که زندگی بشر پیچیده‌تر شد این مهم براساس کتاب و شریعت آسمانی معین انجام گرفت.

امامت معنای خاصّی نیز دارد و آن عبارت است از رهبری جامعه بشری به عنوان جانشینی پیامبر الهی. از روایات به دست می‌آید که همه پیامبران جانشینانی داشتند که پس از آنان رهبری امت آن پیامبر را بر عهده می‌گرفتند. براساس این روایات، علی ابن ابی طالبj وصی و جانشین پیامبر اسلامk است.

امامت امت اسلامی به عنوان وصایت و جانشینی پیامبر اسلام را می‌توان معنای اَخص امامت نامید. متکلمان اسلامی آن را به رهبری عمومی مردم در امور دنیوی و دینی به عنوان جانشینی پیامبر تعریف کرده‌اند. مذهب اسلامی، به جز گروه‌هایی اندک شمار که دیری هم نپاییده‌اند، امامت به معنای یاد شده را از واجبات اسلامی دانسته‌اند. اگر چه در عقلی یا نقلی بودن آن اختلاف نظر دارند. این مطلب که امامت از واجبات و اصول اعتقادی است یا از واجبات فرعی و فقهی نیز مورد اختلاف است.

در مسأله امامت دو دیدگاه مشخص وجود دارد، دیدگاه اول از جمهور اهل سنت است که معتقدند پیامبرk هیچ کس را به عنوان جانشین خود معرفی نکرده است و امت پس از آن حضرت وظیفه داشتند جانشین آن حضرت و پیشوای خویش را برگزینند. دیدگاه دوم از شیعه امامیه است که امامت را براساس نصب و تعیین خداوند می‌دانند و بر این باورند که امامت در راستای نبوت و تعیین امام مانند پیامبر بر عهده خداوند است.

شیعه امامیه برای اثبات دیدگاه خویش دلیل‌های قطعی فراوانی از حکم عقل و کتاب و سنت در اختیار دارد که در منابع کلامی و تفسیری و حدیثی ارائه شده است.

حال، با توجه به مطالب مذکور و دقت در آن‌ها پیامبری که هدف وی تربیت امت است چنانکه قرآن کریم فرموده است: «وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ» و در سفرهای خویش هر چند کوتاه و جزئی از قرار دادن جانشین دریغ نمی کند و هیچ گروهی را که اعزام می‌دارد بدون سرپرست نمی گذارد و از آینده پس از خود آگاه است گواه بر آن، خبرهای غیبی است که محدثان بزرگ شیعه و اهل سنت در منابع حدیثی خویش آورده‌اند و از فتنه‌هایی که پس از وی بر آیین وی هجوم می‌آورد، واقف است چنانکه خود خبر داده است آیا در رابطه با خلافت و جانشینی خود که مهم‌ترین مسأله امت پس از او و هراس انگیزترین موضوع برای او است هیچ طرحی برای خلافت ندارد و هیچ کس را پس از خود تعیین نمی کند و همچنان بی تفاوت از کنار آن می‌گذرد؟!!!

و خدایی که این پیامبرk را مبعوث به رسالت فرموده است و او را این چنین می‌ستاید که:

«لَقَدْ جَاءکمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیکم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ»[4] هیچ کس را که نگهبان رسالت و حافظ معارف و مخزن علوم و آگاه از جمیع تعالیم شریعت او باشد به عنوان جانشین قرار نداده است؟!!!

این مسأله‌ای است که عقل سلیم و وجدان بیدار آن را نمی پذیرد و ادّله قاطع از کتاب و سنت برخلاف آن است.

بر این اساس شیعه امامیه عقیده دارد که پیامبرk از جانب خداوند متعال امام و خلیفه پس از خود را معین کرده و این مسأله در قرآن کریم و سنت پیامبرk تبیین شده است.

در این تحقیق آیاتی چند که مسأله امامت و ویژگی‌های امامان در آن‌ها مطرح است مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

آیات مذکور از این قرار است:

1- آیه ولایت

2- آیه اولی الأمر

3- آیه تبلیغ

4- آیه کمال

فصل اول

کلیات و مفاهیم

گفتار اول: کلیات

الف) تعریف و تبیین موضوع

امامت پژوهی و مبحث ولایت در علم کلام جایگاه ویژه‌ای دارد. که گستره مباحث آن در دو جایگاه امامت عامه و خاصه مورد بررسی قرار می‌گیرد. در امامت عامه مباحثی مانند تعریف امامت، ضرورت وجود رهبر در جامعه، صفات امام، چگونگی نصب امام، اطاعت از امام، جایگاه امام و … که شامل تمام ائمه می‌شود مطرح می‌شوند که این مبحث بین شیعه و سنی نیز مورد اختلاف است. همچنین در امامت خاصه نیز که به مصادیق بر می‌گردد نیز مانند امامت عامه دو دیدگاه مشخص وجود دارد، دیدگاه اول از اهل سنت است که معتقدند پیامبرk هیچ کس را به عنوان جانشین خود معرفی نکرده است و امت پس از آن حضرتk وظیفه داشتند جانشین آن حضرتk و پیشوای خویش را برگزینند. دیدگاه دوم از شیعه امامیه است که امامت را براساس نصب و تعیین خداوند می‌دانند و براین باورند که امامت در راستای نبوت و تعیین امام مانند پیامبر بر عهده خداوند است. شیعه امامیه برای اثبات دیدگاه خویش دلیل‌های قطعی فراوانی از حکم کتاب، سنت و عقل دارد که نوشتار حاضر بررسی موضوع و اثبات امامت و زعامت و رهبری امام علیj به وسیله آیات ولایت، اولی الأمر، تبلیغ و اکمال و … است که در تفسیر المنار رشید رضا به شکل دیگری تبیین و برداشت شده است.

در این تحقیق، در پی نظر المنار، دیدگاه چند تن از مفسران مشهور عامه نیز آورده شده است. نه از این منظر که مؤید نظر هم‌مسلک خویش بیان شود، بلکه به این جهت که اظهار و اثبات شود که نظرات عموم مفسران عامه به خصوص در مورد آیات الولایة و ولایت و امامت امیرالمؤمنینj و برداشت آنها از آیات، شبیه به هم بوده و پاسخ به یکی از آنها، بقیه را نیز پوشش می‌دهد و پاسخ‌ها بر اساس علم و عقل و منطق استور بوده و با اینکه بر اساس پایه این تحقیق که اثبات عقیده شیعه با استفاده از تفاسیر مهم علمای شیعه است، اما بی گمان در پاسخ و استدلال عقلی و منطقی از زبان هر کس حتی خصم باشد باید پذیرت و لجاجت و تعصب را کنار گذاشت.

از جمله دیدگاه عمومی اهل سنت در مورد خلافت و امامت بر آن است که امام از سه راه برگزیده می‌شود: انتخاب، انتصاب و وصایت. آنان خلافت خلفای چهارگانه را از طریق انتخاب می‌دانند، اما در اینکه چه کسانی حق دارند خلیفه را انتخاب کنند، رأی یکسانی ندارند؛ اعتقاد رایج میان اهل سنت آن بود که کسانی می‌توانند در انتخاب خلیفه شریک و سهیم باشند که صلاحیت نمایندگی از سوی جامعه و امت اسلامی را داشته باشند که اینان را «اهل حل و عقد» می‌نامند، اما باز در همین جهت این پرسش پیش آمد که افراد اهل حل و عقد چه تعداد هستند؟ اهل سنت جواب روشن و مرز تعریف‌شده‌ای از مفهوم و مصداق اهل حل و عقد و مبنای مشروعیت رأی آنان ارائه نمی‌دهند.

انگلیسی .  145

پیشگفتار

یکی از منابع تفسیر قرآن روایات تفسیری است؛ این در حالی است که مفسران مسلمان به روایات تفسیری به یک اندازه توجه نکرده اند. برخی فقط روایات را معتبر می دانند؛ اما گروهی دیگر از منابع علوم ادبی، عقلی و قرآنی بهره برده اند. بعد از رحلت پیامبر در تفسیر قرآن، دوگرایش به وجود آمد. یک گروه در تفسیر قرآن اعلمیت اهل‌بیت (ع) را قبول داشتند و استناد آنان در این باره به سفارش‌های پیامبر می

 باشد که از جمله ی آنان می توان به احادیث ذیل اشاره کرد: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی و انهما لم یتفرقا حتی یردا علی الحوض».[1] یا «علی مع القرآن و القرآن مع علی لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض»[2]. این احادیث نه تنها مورد استناد پیروان مذهب تشیع بلکه  نزد علمای اهل سنت نیز از اعتبار زیادی برخوردار است چنانچه یکی از محققان اهل سنت گفته است: «بر اساس این حدیث علی اعلم مردم به تفسیر قرآن است».[3] گروهی دیگر، با تبعیت از منع کتابت حدیث تا پایان نیمه اول قرن دوم از کتابت حدیث خوداری کردند.

اقسام روایات تفسیری

با مطالعه بررسی های صورت گرفته توسط علمای برجسته اسلام می توان روایات تفسیری را از حیث محتوی به چند دسته تقسیم نمود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت اند از: ((روایات توضیحی، روایات شأن نزول، روایات تنزیل و تأویل، روایات جری و تطبیق))

1) روایات توضیحی:  روایاتی که در آن‌ها به شرح واژه یا جمله و مضمون آیه پرداخته می‌شود؛ مثل شرح «رفث»، «فسوق» و «جدال» به جماع، دروغ و سوگند لا و الله و بلی و الله.[4] این نوع از روایات به فهم مراد الهی کمک بزرگی کرده اند، چون توضیح واژه‌ها تنها به لغت و عرف متکی نیست، گاهی به روایات تفسیری تکیه دارد. و گاه واژه‌هایی در لغت و عرف، چند معنا دارند و فقط روایات می‌تواند معنای آن‌ها را مشخص کند؛ برای مثال واژه «رفث» در کلام عرب به معنای بدگویی و ناسزاگویی است و مجازاً در معنای همبستری و جماع به کار رفته است.[5]

          2) روایات شأن نزول: روایاتی که رخداد، عمل و یا سؤالی را بیان می‌کنند که به دنبال آن آیه یا آیاتی نازل شده است؛ برای نمونه آیه «إِنَّما وَلِیکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکعُونَ» (المائدة، 55) را قریب به اتفاق مفسران، در شأن خاتم بخشی حضرت علی در حال رکوع دانسته‌اند.[6]

‌          3) روایات بطن قرآن: در بعضی روایات مصادیقی برای آیات قرآن ذکر شده است که از لحاظ ظاهر لغت و عرف سازگاری با آیات ندارد. از این روایات به «روایات بطن» تعبیر می‌شود. برای مثال تطبیق «شجره ملعونه» بر بنی مروان و بنی‌امیه که آن را بسیاری از اهل سنت برنتافته‌اند، می‌تواند ناشی از همین امر باشد که ظاهر لغت و عرف مساعد با آن نیست. چنانچه آلوسی می گوید: «لعن بنی‌امیه در قرآن آمده است؛ حال یا به طور خاص، آن‌گونه که شیعه اعتقاد دارد یا به طور عام، آن گونه که ما می‌گوییم. آنجا که آمده است: «إِنَّ الَّذینَ یؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِـى‌الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهیناً».[7] بنی امیه مصداق این آیه‌اند، اگر نگوییم که این آیه خاص بنی‌امیه است.[8]

4) روایات فقهی: برخی از روایات تفسیری در تفسیر آیات احکام است. تألیفات تفسیری شیعه و سنی تحت عنوان «آیات الاحکام» نشان از نیاز به این روایات است.

5) روایات جری و تطبیق: روایاتی که مضمون کلی آیات را بر مصادیق تطبیق می‌کند و نهایتا همه مصادیق را بیان نمی‌کند؛ بلکه به بیان کامل مصادیق می‌پردازد.[9] مثل روایتی که از ابن عباس نقل شده است: «ما انزل الله آیة فـى القرآن یقول فیها یا ایها الذین آمنوا الّا کان علی شریفها و امیرها و لقد عاتب الله اصحاب محمدk فی غیر آیة من القرآن و ما ذکر علیاً الّا بخیر» و مثل آیه «إِنَّ اْلأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفی جَحیمٍ»[11] که در آن ابرار بر ائمه اهل بیت و فجار بر دشمنانشان تطبیق شده است.[12]