مسلمانان در  طى حركتهای تاریخى خود مراحل گوناگون جنگ و جهاد را پشت سر گذاشته و با انواع اذیت‌ها و دشمنى‌ها روبه‌رو شده اند. به‌ طور مسلم، شیعه بیش از دیگران متحمل مصیبت شده و دوره های پر فراز ونشیبی را به خود دیده است.  شیعیان در همه حوادث سیاسى اجتماعی و فرهنگی، بخصوص در حوزه‌هاى فكر و دین، جایگاه و تأثیر ویژه‌اى داشته‌اند و یکی از گروه‌هاى بسیار تأثیرگذار در تاریخ اسلام بوده‌اند. بدین روى، بررسى تاریخ اسلام بدون توجه به حضور شیعیان ناقص است.

سده های اول و دوم هجری ، از پیچیدگی خاصی برخوردار است .در بیشتر دوره ها شرایط سیاسی كاملا علیه شیعه بوده و آنان متحمل آزارها و شكنجه‏های جسمی و روحی بسیاری از جانب حاکمان عصر خود گردیده اند. ولی با این حال از رسالت دینی و كلامی خود غافل نبوده و در پرتو هدایت‏های امامان معصوم خود، در حد توان به رسالت‏خویش جامه عمل پوشاندند.

اصول اعتقادی و کلام شیعه در عصر امام صادق (ع)   و پدر بزرگوار آن حضرت (ع) پی‌ریزی شد و در این دوران بود که شیعیان به سبب اعتقادات و فقه ویژه خود از سایر فرق ، متمایز شدند .شیعیان در این عصر با فراز و نشیب ها و تحولات مهمی رو به رو بودند . فروپاشی حکومت امویان و  روی کار آمدن عباسیان ، امت اسلامی را در تحولی تازه قرار داد . حکومت 90 ساله امویان فروپاشید و عباسیان به قدرت رسیدند . تشیع درمناطق تحت نفوذ عباسیان تا به آن اندازه گسترش پیدا کرد که عباسیان از ناحیه ی آنها احساس خطر کرده و فشار های زیادی را بر شیعیان اعمال می کردند.

در پژوهش پیش رو سعی شده تا با بیان مطالبی از اوضاع علمی و فرهنگی و سیاسی اجتماعی شیعیان در دوران امام جعفر صادق (ع) و  تا حدی نقش آن حضرت در پیشرفت و غنای فرهنگ و تمدن اسلامی پرداخته شود .

بطور کلی در این پژوهش، مطالعات و تحقیقات انجام شده طی چهار فصل ارائه گردیده است :

 فصل نخست  شامل کلیات که به بیان مساله ، اهمیت موضوع ، هدف تحقیق، پیشینه ی تحقیق ، بررسی و نقد منابع و مفهوم شناسی واژه ها اختصاص دارد . فصل دوم شامل دو بخش است  . بخش اول  به زندگی نامه امام صادق(ع) شامل ولادت ، دوران کودکی ونوجوانی ، شخصیت و فعالیت های علمی و آموزشی آن حضرت اختصاص دارد  و در بخش دوم عصر امام صادق (ع) از سال 114 تا 148 هجری قمری شامل حکومت خلفای  اموی ،زوال و علل سقوط امویان و روی کار آمدن ، عباسیان مورد بررسی قرار گرفته است  . فصل سوم به پایگاه سیاسی اجتماعی شیعیان  شامل شیعه و تاریخ پیدایش آن ، فرقه های شیعی و قیام ها و نهضت های شیعه در عصر امام صادق (ع) می پردازد. در فصل چهارم با عنوان پایگاه فرهنگی شیعه در عصر امام صادق (ع)، تحولات و فعالیت های علمی ، فکری و فرهنگی شیعه ، اندیشمندان شیعه در این عصر و همچنین برخورد فرق و مذاهب گوناگون  مورد بررسی قرار گرفته و  در نهایت نتیجه‌ی تحقیقات در پاسخ به پرسش اصلی تحقیق بیان شده است  . در انتها نیز، فهرستی از منابع مورد استفاده در این رساله ارائه گردیده است.

 1-2 بیان مساله

در آغاز امامت امام صادق (ع) افرادی از شیعیان و حتی بستگان حضرت حاضر به قبول امامت ایشان نبودند، لذا حضرت از راههای گوناگونی کوشیدند آنها را به قبول راه صحیح وادار سازند و دراین زمینه به اذن خداوند معجزاتی نیز انجام دادند. دوران امام جعفر صادق (ع) در میان دیگر دورانهای ائمه معصومین علیهم السلام، دورانی منحصر به فرد بود و شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی عصر آن حضرت در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشته است و این به دلیل ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس بود. این دو سلسله مدتها در حال مبارزه با یکدیگر بودند که این مبارزه در سال 129 هجری وارد مبارزه مسلحانه و عملیات نظامی گردید. این کشمکش ها و مشکلات سبب شد که توجه بنی امیه و بنی عباس کمتر به امامان و فعالیتشان باشد. از این رو این دوران، دوران آرامش نسبی شیعیان بود و فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان به شمار می رفت.