ای برای ورود به بحث اصلی و مورد نظر است به ذکر مشخصات و بحرانهای دوران محمدعلی شاه و زمینههایی که منجر به فتح تهران توسط مجاهدان گردید پرداخته شده و در آخر کابینههای این دوره جهت آشنایی با دولتها و وزرایی که قبل از فتح تهران برسرکار بودهاند، مطرح شده است.
فصل سوم به معرفی و بررسی عوامل بحران سازی که کابینهها در زمان شکل گیری و حتی بعد با آن مواجه بودند پرداخته است. ازآنجا که پس از مشروطه تشکلهای سیاسی مدرن وارد ایران شد اختلافاتی وجود داشت که ناکارآمدی حکومت و مجلس، همچنین سوءاستفادههای برخی افراد از این شرایط جدید و تقویت موقعیت خود بر این آشفتگیها دامن میزد.
از آنجا که موقعیت سیاسی جامعه از نظر شرایط داخلی و روابط با کشورهای خارجی بر وضعیت کابینهها تأثیر گذار است در فصل چهارم نیز به بررسی این عوامل پرداخته شده است؛ در این زمان به دلیل ناکارآمدی دولت و تجربه نداشتن احمد شاه، دخالت کشورهای خارجی و آشفتگیهای داخلی به اوج خود رسید که کابینهها را با بحران روبرو میساخت.
در فصل پنجم که بیشترین تأکید رساله است، فعالیتهای کابینهها بررسی شده، عوامل روی کارآمدن و براندازی آنها بیان رشده است. شایان ذکر میباشد به دلیل آنکه هرکدام از عوامل داخلی وخارجی بحران ساز در کابینهها در فصلهای پیشین به طور مفصل شرح گردید در این فصل از توضیح زیاد اجتناب شده است.
در فصل آخر رساله تنها به بیان شرح حال نخست وزیرانی که در طول این سالها بر سرکار آمده و ذکر شرح وظایف هر وزارتخانه اکتفا شده است؛ چراکه تعداد وزرای روی کارآمده در دورهی مورد بحث زیاد است و معرفی هریک بطور جداگانه در این پژوهش امکان پذیر نبود.
1-2 بیان مسئله
به دنبال فتح تهران به دست مجاهدان در 23تیرماه1288/ 24جمادی الثانی1327/ 13ژانویه1909م و استعفای شاه ازسلطنت، اجتماع بزرگی از ملیون و سران مشروطه در بهارستان تشکیل شده و برای ادارهی امور کشور 22نفر به عنوان هیأت مدیره انتخاب و احمد میرزا، پسر سیزده سالهی محمدعلی شاه را به سلطنت رساندند. چون او به سن بلوغ نرسیده بود عضدالملک، رئیس معمّر ایل قاجار، به نیابت سلطنت انتخاب گردید. دولت جدید و جوان مشروطه با مسائل پیچیدهی داخلی مثل تشکیل احزاب گوناگون، ترور شخصیتهای بزرگ و
قیامهای متعدد در داخل کشور مواجه بود. ازطرف دیگر بی کفایتی حکومت مرکزی، ازهم گسیختگی مالی کشور و فرصت طلبی کشورهایی نظیر روس و انگلیس درتعیین نخست وزیران موردنظر خود جهت تأمین منافع وخواسته هایشان، وضع مملکت را هرروز أسف بارتر میکرد. دراین میان جنگهای خارجی و قراردادهای تحمیلی بر وخامت اوضاع افزود. شرایط تا جایی پیشرفت که رضاخان سردارسپه از وضع آشفتهی مملکت و بی کفایتی دولت سود جسته و درسوم اسفند 1299ش با دستههای قزاق که از پیش مقدمات آن فراهم شده بود، از قزوین به تهران حرکت و دستگاههای دولتی را تصرف نمود. در این مدت کوتاه مورد بحث،
کابینههای زیادی برسرکارآمدند؛ به طوری که در فاصلهی بین سالهای 1288تا 1299ه. ش، با احتساب کابینههای ترمیمی و کابینه مهاجرت، 39 کابینه شکل گرفت که هیچکدام کفایت لازم را برای ادارهی دولت نداشتند. ازآنجا که با مطالعه و تطبیق هرکابینه با ادوار قانون گذاری وعملکرد آن در هردوره میتوان تاحدی به ثبات وتزلزل دولتها و وضع حکومت آنها پی برد، سؤال مطرح
میشود که چه کابینههایی در دورهی مذکور فعالیت داشتند و چرا مدت خدمت هرکدام ازآنها کوتاه بود؟
1-3 پرسشهای پژوهش
این پژوهش از یک پرسش اصلی و دو پرسش فرعی به شرح زیر تشکیل شده است:
الف) پرسش اصلی:
- علت تشکیل کابینههای مختلف بین سالهای 1288تا 1299ش چه بود؟
ب) پرسشهای فرعی:
- وضعیت عملکرد کابینهها بعداز فتح تهران تا کودتای رضاخان چگونه بود؟
- تأثیر شرایط سیاسی ایران و دول خارجی بر تغییر پی درپی کابینهها چه میباشد؟
1-4 فرضیههای پژوهش
براساس سؤالات فوق، فرضیات زیر مطرح شده و اساس پژوهش قرارگرفته است:
فرضیه اصلی:
ازآنجا که بعداز فتح تهران به دست مجاهدان دولت مرکزی نتوانست به اقتدار قبل دست یابد
کابینههای مختلفی برسرکار آمدند و هرکدام به دلیل ناتوانی در ادارهی امور، مدت کوتاهی برسرکار بودند.
فرضیههای فرعی:
- بعداز فتح تهران درسال 1288ش، کابینهها بسیار متزلزل و کم دوامتر ازقبل بوده و با بی کفایتی و فرصت طلبی برخی از وزرا همراه بود.
- درسالهای بین 1288تا 1299ش، آشفتگی سیاسی و عدم مدیریت لایق در سطح جامعه حاکم بود که این امر موجب سوءاستفادههایی در داخل کشور و همچنین نفوذ کشورهای بیگانه شد.
1-5 هدفهای پژوهش وضرورت آن
تحقیق پیرامون اوضاع سیاسی و اجتماعی دورهی بین روی کارآمدن احمدشاه تا کودتای رضاخان از طریق بررسی وضعیت و تعداد کابینههایی که در دورهی مذکور برسرکار آمدهاند، سبب روشن سازی وضعیت جامعه دراین زمان میشود که با این تفکر در کارهای دولت و تجزیه و تحلیل وقایع، با تأثیر رخدادهای داخلی وخارجی بر این تحولات، آشنا میشویم.
1-6 روش پژوهش و شیوه جمع آوری اطلاعات
این تحقیق براساس روش تاریخی صورت میپذیرد و شیوهی جمع آوری اطلاعات در تحقیق مبتنی بر گردآوری دادهها از منابع مختلف و تنظیم آن به روش تاریخی با رویکرد توصیفی و تحلیلی است. بنابراین اساس، ابتدا طبق روال معمول گردآوری اطلاعات تاریخی صورت گرفته است که جمع آوری این دادهها از طریق کتب، مقالات و روزنامهها تقریباً شش ماه به طول انجامید. گام بعدی طبقه بندی فیشها بود؛ در راستای اجرای این گام، فهرستی از فصلهای احتمالی تحقیق فراهم شد و طبق فهرست مذکور، فیشها که تمامی آنها نام گذاری شده بود، طبقه بندی و درآخر با قرار دادن مطالب موجود و حذف و اضافه نمودن برخی اطلاعات و تحلیلها، پژوهش حاضر آماده گردید.
1-7 موانع پژوهش
بدون شک تحقیق حاضر با کاستیهایی روبروست؛ پژوهشگری که درباره تاریخ مشروطه ایران به مطالعه میپردازد، نه به لحاظ کمبود بلکه ازجهت فراوانی منابع و اسناد موجود در کتابخانهها نیازمند مطالعه و صرف زمان بسیاری میباشد که در یک تحقیق ناممکن است.
1-8 پیشینه پژوهش
پیش از این تألیفاتی چند، به کابینههای دوران مشروطیت پرداختهاند که معرفی کلی آنها در ارزیابی اهمیت این پژوهشنامه بی تأثیر نخواهد بود.
– فؤاد پورآرین(انقلاب فراموش شده): دراین کتاب نویسنده به معرفی دولتهای ایران از انقلاب مشروطه تا کودتای رضاخان میپردازد و دغدغهها و مشکلات پیش روی دولتها را در هر دوره از مجلس شورای ملی بررسی میکند.
– جمشید ضرغام بروجنی(دولتهای عصرمشروطیت): این کتاب حاوی اطلاعات کلی و شناسنامهای از کابینههای ایران از آغاز تازمان تألیف (1350ش) میباشد و بااینکه بعداز ذکر هرکابینه بطور مختصر رویدادهای مربوط به آن بیان شده ولی درخیلی موارد قابل استناد و صحیح نمیباشد.
– حسین ملکی زاوش(دولتهای ایران درعصر مشروطیت): این اثر اقتباسی از کتاب ضرغام بروجنی است با تفاوتی اندک در برخی موارد و البته موضع گیریهای تند نویسنده بخصوص درمورد وزرای روی کارآمده در کابینهها میباشد.
– صادق رضازاده شفق(دولتهای ایران از ابتدای مشروطیت تاظهور سلسله پهلوی): این کتاب صرفاً فهرستی از مشخصات کابینهها بوده و حتی شامل اطلاعات کلی دو کتاب قبل نیست.
[1] یکی از بزرگان و سالخوردگان طایفه قاجار
