انگلیسی                                                                                          118

پیشگفتار

     نقوش تزئینی از جمله اسلیمی ها، ختایی ها و هندسی بر روی آثار به جای مانده چه معماری و چه صنایع دستی از گذشته تا کنون تأثیر بسیار زیادی گذاشته است. اسلیمی و ختایی هر دو نمایانگر نقوش گیاهی و طبیعت می باشند که به صورت انتزاعی در آمده اند. تکرار این نقوش در آثار بیانگر زمینه ی نعمت و برکت می باشد و در واقع گل و بوته ها تأکیدی بر علاقه ی ایرانیان به دوام زندگی می باشد. این نقوش گیاهی در واقع شکل تکامل یافته ی همان نقوش تزئینی قبل از اسلام   می باشد، که اسلام به آن ظرافتی روحانی بخشیده است. هنرمند ایرانی در نقوش گیاهی به کمال رسیده و این نقوش در دستانش بیش از سبک های هنری دیگر به اوج خود رسیده است.

     نقوش تزیینی مسجد جامع عباسی که از آثار دوره صفوی است، دارای ویژگی هایی از جمله تناسبات، ترکیب، کاربرد صحیح و به جا از قرینه سازی و رعایت فضای مثبت و منفی بین نقوش می باشد به همین دلیل برای این پروژه مناسب دیده شد. تحقیق پیش رو به دو بخش نظری و عملی تقسیم می شود در بخش نظری پژوهش سعی بر شناخت ویژگی ها و مفاهیم نقوش مورد استفاده در مسجد جامع عباسی شده است. بخش عملی پروژه نیز سعی بر بیان صحیح کلاف بندی و اصول ساخت صندلی داشته است  و همچنین تلاش به رسیدن برای طرح های تازه ای جهت ساخت صندلی و مبلمان معاصر داشته است. بر همین اساس تحقیق مذکور در چهار فصل تنظیم شده است.

     فصل اول به کلیات تحقیق می پردازد که به شرح بیان مسأله، اهداف، ضرورت و پیشینه ی تحقیق می پردازد. فصل دوم با عنوان زمینه ی تحقیق، مطالب تاریخی و فرهنگی عصر صفویه را ارائه می کند و پس از آن تأکید بر مسجد جامع عباسی و نقوش تزئینی به کار رفته در این بنا دارد.

 

 

 

     فصل سوم با عنوان مروری بر تاریخچه ی استفاده از چوب در ایران، به پیشینه ی مبل سازی در ایران، ویژگی چوب و اصول طراحی مبلمان پرداخته است. فصل چهارم به بخش عملی پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل نقوش تزئینی مسجد جامع عباسی تحلیل شده، سپس بر اساس طراحی های انجام شده بر اساس این نقوش، پروژه ی عملی به انجام رسیده است.

 

 

1 – 1 . بیان مسئله

     صندلی یکی از وسایل کاربردی می باشد که انسان در طول روز با توجه به نوع کاربردش دائماً با آن سر و کار دارد و از دیر باز تا کنون نقش بسیار مهمی را در زندگی انسان بر عهده داشته است و همواره مورد توجه صنعتگران و طراحان بوده است. از همین رو اکثر صندلی هایی طراحی و ساخته می شده که به نظر می رسد طراحی موجود در آن فاقد طراحی نمادین ایرانی بوده و هیچ گونه اصالت ایرانی نداشته است. همچنین تا حدودی دارای ریشه های غربی، شرقی و بیگانه می باشد.

     به همین دلیل ضرورت انجام پژوهش هایی در این راستا پر رنگ و با اهمیت جلوه می کند. در واقع با شناخت         ویژگی های نمادین طراحی سنتی ایران می توان به بررسی این پرسش پرداخت که چگونه می توان به صندلی هویت بخشی کرد؟ آثار طراحی و ساخته شده در حوزه صندلی تا چه حدی کاربردشان می تواند با نقوش به کار رفته در اثر ارتباط داشته باشد. از این رو محقق سعی بر آن دارد تا با شناخت ویژگی های بصری موجود در عناصر تزئینی مسجد جامع عباسی اصفهان، به خصوص با نگاهی پر رنگ تر به تزئینات کاشی کاری انجام شده در این بنا، به شناختی اجمالی از نقوش تزئینی مکتب اصفهان دست یابد و هدف غایی در این پژوهش استفاده صحیح و شایسته این نقوش در طراحی و ساخت صندلی چوبی می باشد.

     ” با ظهور شاه عباس اول (1589 – 1627 ) عصر زرین معماری صفوی آغاز شد. به خاطر بلند پروازی های پی گیر، استعداد چشم گیر، ذوق هنری او و با کمک ثروتی که حکومت شایسته اش پدید آورده بود، دوران تازه ای را در معماری ایران آغاز کرد. گرچه مسلماً در خشان ترین عصر معماری ایران نبوده، ولی عصر اعتلا و آخرین نمایش معماری اسلامی ایران است. در دوران پادشاهی شاه عباس اول، نقشه کشی و طرح یک پارچه هم چنان اهمیت خود را حفظ کرد و اجزاء چنان در خود جذب می کرد که تزئینات در داخل ساختمان حل می شد” (پوپ، 1390 : 207 ).

     ” مسجد جامع عباسی در بهار سال 1611 م . شروع شد و در سال 1630 م . در زمان جانشینن شاه عباس به نام صفی           ( 1629 – 1642 ) کامل شد. هشتی ورودی مسجد شاه هماهنگ با میدان است، امّا بقیه ساختمان، مانند مسجد شیخ لطف الله حدوداً 45 درجه چرخیده است تا رو به مکه باشد ” ( گرابر و دیگران ، 1389 : 478 ).  

     “تقریباً سراسر سطح بنا با کاشی های لعاب دار پوشیده شده پر از نقش و نگارهای گل و بوته به صورتی مجرد و تخیلی است. از آفتاب بزرگ زرین نوک گنبد، که زندگی بخشی اش از طریق توده ی عظیم گل و بوته ها منتشر می شود، تا     طاق های بلند و قاب های آراسته به هزاران شکوفه و گل ستاره مانند، همه ی این آرایش ها تأکیدی است بر علاقه ی ایرانیان به رویش و عشق شاعرانه شان به گل – هم چنان که خواهشی است بر دوام زندگی ” ( پوپ ، 1390 : 211 ) .

پرسش اصلی :

چگونه می توان ویژگی های بصری نقوش مسجد جامع عباسی را برای ساخت صندلی به کار برد ؟    

پرسش های فرعی :

نقوش به کار رفته در صندلی باید دارای چه ویژگی هایی باشد ؟

چگونه می توان نقوش مسجد جامع عباسی را در زندگی معاصر گسترش داد ؟

چگونه می توان نقوش صندلی را در راستای نوع کاربرد صندلی استفاده کرد ؟

1 – 2 . اهمیت و ضرورت پژوهش

     نقوش موجود در هنرهای سنتی گنجینه ای ارزشمند، برای کاربرد صحیح این نقوش در صنایع دستی چوبی مخصوصاً صندلی و مبلمان می باشد. به ویژه دوران صفوی که تنها عصر طلایی هنر ایران خوانده می شود خصوصاً مسجد جامع عباسی که شاهکار معماری عصر حکومت شاه عباس است.

     این ویژگی هنری همراه با مفاهیم، تنوع و نوآوری در زمینه ی ساخت صندلی ایجاد می کند. با به کار بردن این نقوش در صندلی و مبلمان معاصر، به نوعی می توان جلوی استفاده نا به جا از نقوشی که هیچ هویتی در فرهنگ ما را ندارند گرفت و در واقع یکی از ضرورت های مهم این پژوهش طراحی و تولید محصولی با ویژگی های کاملاً ایرانی و اصیل می باشد تا بدین وسیله جایگاه اهمیت این نقوش ارزشمند را به مردم نشان داده شود. در صورت عدم توجه به این موضوع ممکن است به مرور زمان اهمیت و کاربرد نقوش به فراموشی سپرده شود و در عوض نقوشی در این راستا به کار برده شود که تا حدودی مغایر با فرهنگ غنی ایران می باشد.

 

1 – 3 . اهداف پژوهش

اهداف اصلی :

شناخت ویژگی بصری نقوش مسجد جامع عباسی اصفهان ( تناسبات، ترکیب بندی ها و نقشمایه ها ).

اهداف فرعی :

طراحی و ساخت صندلی چوبی با بهره گیری از نقوش مسجد جامع عباسی.

استفاده از نقش و نمادهایی که ریشه در گنجینه ارزشمند هنرهای سنتی ما دارند.

1 – 4 . روش پژوهش

1 – 4 – 1 . تحقیق از نظر هدف

     پژوهش مذکور از دو بخش نظری و عملی تشکیل شده است. قسمت نظری به بررسی و به کارگیر نقوش تزئینی دوره صفوی در مسجد جامع عباسی می پردازد، از این رو تحقیق بنیادین می باشد. از جهت دیگر چون نقوش در صندلی و مبلمان معاصر به کار می رود و سعی در تولید آثاری جدید دارد؛ در دسته ی تحقیقی کاربردی قرار می گیرد.

1 – 4 – 2 . روش تحقیق از نظر روش

     پژوهش انجام شده از نظر روش تاریخی، توصیفی و تجربی است، زیرا از لحاظ زمانی مربوط به دوره تاریخی صفوی      می باشد و در طول این پژوهش به توصیف ویژگی بصری نقوش مسجد جامع عباسی پرداخته است. همچنین از نظر پاسخ به این پرسش که چگونه می توان در صندلی و مبلمان دوره معاصر از این نقوش استفاده کرد، روش کارگاهی مورد استفاده قرار گرفت.

:

محتوای یک کتاب آموزشی شامل تعاریف نظریات اصول حقایق و فعالیتها و یا پیامهایی است که به صورت نوشتار و یا تصویر به مخاطبان ارائه می‌شود. استفاده از تصویر برای انتقال مفاهیم آموزشی سابقه‌ای دیرینه دارد. مصریان قدیم نخستین ملتی بودند که از خط و تصویر برای انتقال پیام استفاده کردند. خطوط هیروگلیف در واقع نوعی خط تصویری بود. راهبان بودایی و آبای کلیسا نخستین مربیانی بودند که از تصویر برای بیان موضوعات تاریخی و مذهبی در کلیساها و یا معابد سود جستند. قبل از ظهور اسلام مانی از رهبران دینی ایران باستان به اهمیت نقاشی در تفهیم موضوعات دینی و اجتماعی پی برد. پستالزی از مربیان اروپا اولین بار با استفاده از تصویر در کتابهای درسی برای ایجاد انگیزه در کودکان تاکید کرد. تصویر بیان موضوعات مفاهیم توصیفات ارتباطات ارزشها کمیت و یا کیفیت اشیا و شخصیتها به صورت دو یا سه بعدی است. تصاویر ممکن است به صورت عکس نقاشی نقشه عکس- نقشه طرح جدول نمودار و کلاپ در کتابهای آموزشی آورده شوند.

هنر تصویرگری به گزینش و به کارگیری تصاویر توضیح دهنده و توصیف کننده برای بیان مفاهیم اشاره می‌کند. در تصویرگری ممکن است نقاش، عکاس، گرافیست، صفحه آرا، روانشناس، مؤلف، معلم، متخصص موضوعی و مدیر هنری در کنار یکدیگر گاه به صورت گروههای دو یا سه نفری با یکدیگر کار کنند تا بتوانند پیامی را به شکل مؤثر به مخاطب منتقل کنند. هنر تصویرگری تابع اصول و معیارهای خاصی است. آگاهی تصویرگران از این معیارها به بهبود کیفیت تصاویر آموزشی کمک می‌کند.

 

 

 

بیان تصویر بدون خلاقیت، ماشینی و غیر ماندگار خواهد بود. بیننده باید در تصویر هوشمندی ظرافت و نوآوری مشاهده کند. بروز خلاقیت در تصویر موجب تقویت واگرا در بیننده می‌شود. خلاقیت تصویر یعنی فقط منعکس کننده متن نباشد بلکه به خواننده اجازه دهد تا کاملاً آزادانه قدرت تخیل و خلاقیت خود را هنگام ارتباط با کلمات و تصویر به کار اندازد.تخیل بر‌انگیز بودن تصاویر می‌تواند عاملی در بروز خلاقیت و استعداد در کودکان باشد. تصاویری که جنبه‌ی انگیزشی داشته باشند می‌توانند کودک را به مشارکت فعال در جانشین کردن تصاویر یا پندارهای ذهنی تشویق کنند. تصاویر خیال انگیز نه تنها ذهن کودک را محدود نمی‌کنند بلکه به گسترش ذهن و تخیل او دامن می‌زنند.

تصاویر خیال برانگیز امکان تصور حضور کودک در موقعیت‌های گوناگون و پر از فکر و کشف و دنبال کردن پدیده ها را برای او فراهم می‌کنند. بدیهی است در به کارگیری عنصر خیال در موضوعات علمی باید دقت کرد. تعامل تصویرگر با نویسنده در این خصوص یک ضرورت است و همچنین تصاویر باید در فراگیر، انگیزه و سئوال ایجاد کنند و به گونه‌ای که ذهن او با دیدن تصاویر فعال می‌گردد و علاقه‌مندی به کشف در او بیدار می‌شود. شروع کتابهای آموزشی با توجه به نوع کتاب، همراه با تصاویر متنوع و مرتبط، در تحریک حس کنجکاوی فراگیران مؤثر است.

  در تصویرگری برای کودکان ابتدا باید به طراحی نزدیک به ذهن آنان توجه کرد. سپس به ارائه تصاویر پیچیده و متنوع‌تر پرداخت. تنوع تصویر در کتاب‌های آموزشی مهم است. زیرا کتاب‌های آموزشی باید بتواند ذوق هنری را در دانش‌آموزان نقاط کشور تقویت کند. توجه به روش‌های متنوع تصویرگری برای مثال نگاه طنز آمیز به تصویر می‌تواند کودک پسندی و سرگرم کنندگی کتاب‌های آموزشی را افزایش دهد و بر بار آموزشی آن بیفزاید. استفاده از ریز نقش‌ها مانند حیوانات و تصاویر خنده‌دار و یا گلها برای رفع خستگی و تقویت ذوق هنری و تخیل در مخاطبان دوره دبستانی لازم است.                                                                     

2-1 تاریخچه تصویر سازی در ایران

تصویر سازی در ایران سابقه ای دیرینه دارد، از کهن ترین تصاویر کشف شده در ایران می‌توان به تصویرسازی‌های غار میرملاس و دوشه در استان لرستان اشاره کرد؛ قدمت این تصاویر به بیش از دوازده هزار سال قبل باز می‌گردد. (شکل2-1)

ایرانیان در طی سالیان متمادی، پیش از اختراع کاغذ، پوست حیوانات، سنگ، گل و… به عنوان ابزاری اثرپذیر برای ثبت تصاویر بهره می‌گرفتند.

شکل 2-1، غار میرملاس، کوهدشت، لرستان

«اطلاع داریم که در کتب دینی مانی، نقش‌هایی بوده تا «نیوشاکان»-یعنی پیروان بی سواد- هم بتوانند از دیدن آن نقوش چیزی از اصل مطالب را به دست آوردند و از فوائد آن کتابها بهره مند شوند، و اوراقی از این آثار، امروزه در دست است. داستان نقاشی های مانی و کتاب «ارژنگ» نیز این معنی را مؤید است.» (ابراهیمی،1367، 43)

 نسخه هایی از «اردای ویراف نامک» کتاب‌های اخلاقی و سرگذشت دینی زرتشتیان که به فارسی منظوم شده نیز مشاهده شده که غالب صفحه‌های آن دارای نقوش و تصاویر است.»(همان منبع)

در دوران آغازین پس از اسلام نمونه کتاب‌های مصور از جمله «کلیله و دمنه» یافت شده است. یک نسخه از تصویرسازی های این کتاب پند آموز را درشکل (2-2) مشاهده می‌نمایید. از دیگر کتاب‌های مکتوب و مصور در این زمان می‌توان به تصویرسازی‌های کتاب شاهنامه فردوسی، منافع الحیوان و سمک عیار اشاره کرد.

 

شکل2-2، کلیله و دمنه

در دوره قاجار وپیش از ورود صنعت چاپ به ایران، تصاویری به نام عیدی سازی رواج یافتند، که به عنوان هدیه‌ی عید به شاگردان مکتبخانه اهدا می‌گردیدند. عیدی‌سازی در ایران، اصطلاحی که به نوعی باسمه‌کاری با قالب چوبی اطلاق می‌شد سابقه این شیوه به اواخر سده‌ی هجدهم- دوازدهم هجری و شاید هم قبل‌تر می‌رسید. با ورود صنعت چاپ ماشینی، و رواج تصاویر چاپی اروپایی، تدریجاً از میان رفت. این باسمه‌ها موضوع‌های رزمی، بزمی، دینی و گاه صحنه‌های زندگی روزمره را نشان می‌دادند. برای هر نقش یا تصویر قالبی جداگانه وجود داشت؛ ولی چاپگر، بنا بر سلیقه‌ی خود، چند نقش یا تصویر را با هم تلفیق می‌کرد.» (پاکباز،1389،‌360)

اولین روزنامه ایرانی در سال (1253ه.ق) به نام «کاغذ اخبار» در زمان محمد شاه قاجار منتشر گشت. پس از چندین روزنامه‌ی مصور در همین دوران به چاپ رسید که از موفق‌ترین آن‌ها در زمینه‌ی مصورسازی می‌توان به روزنامه‌ی شرف اشاره نمود، این روزنامه با نقاشی‌های میرزا ابوترای غفاری، از رجال و شاهزادگان منتشر می‌گردید. (افشار مهاجر ، 1388 ،41 ) (شکل 2-3)

ایران امروز در آستانه‌ی تحولات مهم دوران خود قرار دارد. تغییراتی در حوزه‌های مهم و تاثیرگذار، اعم از سیاست، اقتصاد، آموزش و… آموزش در کشور ما به دلیل نبود تئوریهای منطبق با فرهنگ جامعه بسیار آسیب‌پذیر می نماید، و ما باید به دور از بروکراسی اداری بیشتر از گرایش به نتایج آماری به قابلیت اجرایی تئوریهای اساسی آموزش توجه نماییم و آن را بیاموزیم. چندی است که بسیار شتاب‌زده و نسنجیده بومی‌سازی دانش در کشور ما شروع شده است، هر عملی نیازمند به فراهم کردن مواد و مصالح آن است. سالها است در حوزه پژوهش کشورهای پیشرفته پایه‌های قوی تئوری آموزشی را شکل داده‌اند و حال ما نیاز به درک کردن این تئوریها و سازگار کردن آنها با محیط اجتماعی و فرهنگی خود هستیم. این امر تحقق نمی یابد مگر در سایه تجربه و آزمایشهای میدانی.

ظهور تکنولوژیهای جدید و تولد هنرهای صنعتی در دوران معاصر باعث تحولات چشم گیر در حیطه‌ی آموزش و وسایل کمک آموزشی گردیده است. یکی از این ابزارهای بسیار مفید انیمیشن است. انیمیشن پایه بسیاری از بازیها و شبیه سازهای آموزشی است و فرزند پیشرفته و تکامل یافته‌ی هنر سینما، دارای ابزارهای بسیار قوی برای برقراری ارتباط(دیداری و شنیداری) است چرا که میزان یادگیری انسان از طریق بینایی75 درصد و از طریق شنوایی13 درصد است.

استفاده از آن به دلیل پیشرفتهای دهه‌ی اخیر و مهیا شدن رایانه‌های پیشرفته سهل تر گردیده است. در مواردی در فرایندهای آموزشی حساس و غیر قابل دسترس (همانند شبیه سازیهای انیمیشنی-رایانه‌ای) به یاری ما شتافته است. و از سویی علاقه‌مندی95درصد از

 

 کودکان جهان را شامل می شود. هر دوی این موارد از عللی است که منجر به آن می شود که توجه بیشتری به این صنعت-هنر معطوف بداریم و با جهت دهی مناسب و درست در امر آموزش از آن بهره بگیریم. اما پیش از این نیازمند آن هستیم تا حدود قدرت و نفوذ انیمیشن را در یادگیری مشخص سازیم. از این رو سعی بر آن شده است تا در این پژوهش به کشف جنبه‌های مفید این ابزار در سیستم آموزش رسمی کشورمان بپردازیم.

1-2  بیان مسأله

یادگیری فرآیندی تعاملی است، یعنی عوامل گوناگون و فراوانی در ایجاد یادگیری ، نگهداری  و کاربرد آن دخیل هستند. انسان عصر حاضر در مقایسه با قرن­های گذشته بیش از هر زمان دیگری حاکم به محیط زیست خویش است. انسان امروز از ژرفای اقیانوس­ها، اندرون کره زمین و اوج کهکشانها آگاهی یافته است و همه این پیشرفت­ها مدیون آموزش و یادگیری است. یادگیری به طور کلی فعالیتی دگرگون­ساز است که افراد را برای مقابله با رویدادها و سازش با محیط آماده می­سازد و در موقعیتهای مختلف و در اکثر سطوح زندگی حیوانی از بازتابهای شرطی جانوران پست تا فرایندهای پیچیده شناختی افراد آدمی رخ می­دهد (پارسا، 1390: 20).

از گذشته‌های دور از هنر برای آموزش و یادگیری استفاده می‌شده است و امروزه در موارد مختلفی از جمله علم، اخلاق، فلسفه، فنون مختلف نیز به کاربرده می‌شود. از مهم ترین دستاوردهایی که از هنرِ آموزشی انتظار می‌رود، این است که فراگیران با این روش به جای اینکه نگرش و مهارتهای خود را مستقیما از معلمان خود دریافت کنند، بتوانند با راهنمایی معلمان به کشف و نوآوری برسند و یاد بگیرند که به چه دانشی، نگرشی یا مهارتی نیازمندند و چگونه و از چه راهی می‌توانند آن را بدست آورند.

هر چند انیمیشن[1] در عرصه هنر، به عنوان هنری نوپا مطرح است اما با کمک پیشرفت تکنولوژی در قرن حاضر، یکی از سردمداران جنبش هنر مدرن می‌باشد. فیلمهای انیمیشن برخلاف فیلمهای زنده از انعطاف بیشتری برای کاربرد خلاقانه برخوردار هستند. یکی از بزرگترین مولفه‌هایی که انیمیشن را موفق‌ترین ژانر در ارتباط با کودک کرده است، وجود عنصر اغراق و فانتزی است. در این هنر تمام قوانین طبیعی بهم ریخته می‌شود و باعث جذب کودکان و حتی بزرگسالان می‌گردد. از دلایل دیگر جذب کودکان به انیمیشن آن است که انیمیشن ناممکنها را ممکن می­سازد و بسیاری پدیده­های غیردیداری را می­توان در آن مشاهده کرد. همانطور که فیلمها و بازیهای انیمیشن تبدیل به یک تفریح همگانی شده‌اند، انیمیشنِ آموزشی برای کودک و بزرگسال نیز از امکانات بالقوه انیمیشن جهت انتقال اندیشه‌های بصری، روایتهای پیچده و جدی به تماشاگران استفاده برده است.

هنگامی که انیمیشن و آموزش در کنار هم قرار می‌گیرند، معنای تازه‌ای به وجود می‌آید که باید آن را شاخه‌ای بسیار مهم از علم تکنولوژی آموزشی دانست. باید اضافه کرد که اصطلاح انیمیشنِ آموزشی به گستره بزرگی از تربیت مرتبط می‌گردد و کشورهایی نظیر دانمارک، رومانی، استونی، بریتانیا و ایالات متحده امریکا حدود بیست سال است که تجربیات ارزشمندی در این زمینه کسب کرده‌اند. نظر به اهمیت و جایگاه ویژه انیمیشنِ آموزشی در تربیت، این پژوهش به دنبال بررسی و یافتن راهی برای بهره‌گیری از انیمیشنِ آموزشی در تعلیم و تربیت کودکان در ایران است.

1-3 سوال تحقیق

مهمترین سوالی که در این پژوهش سعی بر آن است پاسخ داده شود به شرح زیر است:

آیا انیمیشنِ آموزشی بر یادگیری دانش‌آموزان پایه ششم در انتقال مفهوم هویت تاثیر دارد؟

1-4  فرضیه تحقیق

در این تحقیق براساس سوال مطرح شده در بند 1-3 ، فرضیه زیر را در نظر داریم که در پایان این پژوهش، نتیجه‌گیری خواهد شد:

• انیمیشن در فرایند یادگیری کودکان تاثیرگذار و سودمند است.

[1] . بنا به  دلایلی که  در بند 2-5-1 خواهد آمد از واژه انیمیشن به جای پویانمایی در این پایان­نامه استفاده می­شود .

متن کامل پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد رشته : هنر

 

گرایش : صنایع دستی 

 

عنوان :  بیان مؤلفه های زیبایی شناسی هنر الیاف در هنرهای تجسمی 30 سال اخیر ایران 

 

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

 

دانشگاه  سوره

 

دانشکده هنر

 

پاِیان نامه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد صنایع دستی

 

پژوهش در صنایع دستی

 

بیان مؤلفه های زیبایی شناسی هنر الیاف در هنرهای تجسمی 30 سال اخیر ایران 

 

استاد راهنما:

 

لی‌لا ثمری

 

استاد مشاور:

 

دکتر مهران هوشیار

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

فهرست مطالب:

 

کلیات تحقیق: 2

1ـ1 بیان مسئله، ضرورت و اهمیت انتخاب موضوع: 2

1-2پرسش های پژوهش: 4

1-3 فرضیه‌های پژوهش: 5

1-4 مروری برادبیات نظری و پیشینه‌ی تحقیق: 5

1-5 اهداف و ارزش نظری پژوهش : 9

1 -6 روش تحقیق و معرفی جامعه آماری.. 10

1-7 محدودیت های پژوهش: 12

پی‌نوشت: 12

 

تاریخچه الیاف: 16

1  هنرالیاف درایران.. 16

2-1 پیش ازاسلام (ازابتداتادوره ساسانی): 16

2-2 دوره اسلامی: 25

2-2-1 اول هجری تا دوره سلجوقی: 25

2-2-2 دوره تیموریان : 33

2-2-3 دوره صفویه : 34

2-2-4 دوره افشاریه: 41

2-2-5 دوره قاجاریه: 42

2-2-6 نساجی دردوره پهلوی: 47

2-2-6-1پهلوی اول: 47

2-2-6-2 پهلوی دوم: 49

2-2-7 انقلاب اسلامی: 62

2 هنرالیاف در اروپا: 64

1-2 تاپیستری: 64

3 الیاف: 74

2-3 هنرالیاف((Fiber art: 75

2-3-1 هنرکاربردی:(applied art) 75

2-3-1-1 هنرکاربردی دستی: 75

1 – مد(Fashion) 88

1-1 مفهوم شناسی مد: 88

2-1 تعریف مد. 89

2 طراحان ایران: 89

2-3-1-2  هنرکاربردی صنعتی: 91

2-3-2 هنرتجسمی(Plastic art): 92

2-3-2-1 هنرتجسمی دستی: 92

2-3-2 هنرتجسمی صنعتی: 106

 

3-1آمار و جایگاه آن در پژوهش: 113

3-2 روش شناسی پژوهش…. 113

3-3 متغیر پژوهش…. 113

3-4 روش های جمع آوری داده ها 113

3-5 نحوه طراحی پرسشنامه. 114

3-6 روایی(اعتبار) پرسشنامه. 114

3-7 پایایی( قابلیت اعتماد) پرسشنامه. 114

3-8 منطق انتخاب نمونه های آماری دراین پژوهش…. 115

3-9 حجم نمونه و روش نمونه گیری.. 116

3-10 روش های تجزیه و تحلیل داده ها 116

فصل 4. 117

بررسی فرضیه، نموداروT تک گروهی و فرضیات… 117

• بررسی آماری فرضیه با نمودارTتک گروهی.. 118

 

4-1 مؤلفه 1- جایگاه هنر الیاف در ایران.. 118

4-2 مؤلفه2- هنر، تکنیک و صنعت… 120

4-3 مؤلفه3-  نهاد هنری.. 122

4-2- آمارتوصیفی و فراوانی سؤالات پرسشنامه. 124

فصل 5. 139

بررسی یافته های آزمون.. 139

5-1 بررسی یافته های آزمون.. 140

5-2 نتیجه گیری: 155

کلیات تحقیق:

1ـ1 بیان مسئله،ضرورت واهمیت انتخاب موضوع:

در طول تاریخ پارچه‌ها و الیاف ابزار غنی برای آراستن زندگی و حتی وسایل پس از مرگ مانند کفن‌ها،روانداز تابوت هاو… بوده است،الیاف را می توان ازنخستین ابزارهایی دانست که بشر شیوه ی کارکردن با آن را به واسطه محافظت از خویش در برابر بلایای طبیعی آموخت، بدین منظورشروع به بریدن، دوختن و بافتن لباس چه به صورت الیاف گیاهی و چه به صورت جانوری نموده است که تا به امروز ادامه دارد. در پایان قرن 19 میلادی با پیشرفت وگسترش دامنه ی علوم در حوزه هنر، صنعت و تکنیک  بر علیه تفکر تولید انبوه وبه دنبال آن کشف توانایی های بالقوه هنر ماشینی نحوه نگرش به معماری–صنایع دستی و هنرهای دیگر را تغییر داد و باتوسعه‌ی‌ آن در بخش صنعت منجر به تولد nanotechnoloigy شد که الیاف و نساجی را تحت تأثیر خویش قرار داد. الیاف به جمع کلمه لیف یا رشته می گویند که مجموعه‌ای از ملکول های زنجیره ای خطی و طویل است که به دو صورت طبیعی و مصنوعی تقسیم بندی می شود.

از آنجایی که کلیه الیاف به صورت پارچه از گذشته باقی مانده است و با توجه به تاریخچه‌ی کهن هنر منسوجات، تغییرات وسیعی که در بافت این شاخه درچند قرن گذشته و به خصوص اواسط قرن بیستم تاکنون اتفاق افتاده است این هنر را به گروه بزرگتر و وسیعتری به نام هنر الیاف بسط داده است و در تعریف کلی، هنر الیاف به کلیه ی آثاری که با انواع روش‌ها و تکنیک های مختلف(تک عنصری، چندعنصری) با رویکردهای متفاوت و دیدگاه های جدید توسط انسان به وسیله ی الیاف(طبیعی، مصنوعی) تولید می شود و می توان برمبنای ابزارهای بیان هنری، یا بیان تکنیکی و یا بیان مفاهیم آن را تعریف و تقسیم بندی نمود. این آثار می توانند با روش سنتی تولید و یا مرزها را بشکند و در مقابل هرگونه نظم و قانون قراردادی بایستد و در واقع با توجه به هدفی که هنرمند از ارائه آن اثر دارد می تواند از حالت تزیینی و کاربردی خارج و معنای تجسمی به خود بگیرد وچون در بعضی موارد به طور کامل با دست و یا به طور کاملاً ماشینی تولید می شوند لذا شامل دو قسمت است: الف – کاربردی (دستی، تجسمی) و ب – صنعتی(دستی، تجسمی)[1] که شامل قالی که مهمترین آن در ایران است (به دلیل وسعت دامنه فوق در بخش قالی و پژوهش های زیادی که در این زمینه صورت گرفته است به موضوع آن به صورت بسیار اجمالی می پردازیم)- پوشاک(وسایل ورزشی، …)- پارچه های مبلمان- تریکو بافی- سوزن دوزی- تاپیستری و چیدمان … است و در بخش صنعتی شامل نانو تکنولوژی و چیدمان است.

هنر الیاف در ابتدا به عنوان تاپیستری مطرح بود، اصطلاح تاپیستری به دیوار آویزهای پارچه ای و گلدوزی شده ای اطلاق می شد که از قرن 18 م تا اواسط قرن 19 م در دنیا به دلیل جنگ های داخلی و انقلاب فرانسه، انقلاب صنعتی و اختراع دستگاه مکانیکی ژاکارد جهت بافتِ هر گونه پارچه ی نقش و نگاردار مثل پرده و مبلمان و انبوه سازی صنایع تولید شده و … دچار رکود گردید ولی زمانی که بافت تاپیستری با هنر مدرن در هم آمیخته شد تعریف جدیدی از آن به خود گرفت،در واقع هنر الیاف صورت تکامل یافته ی جنبش تاپیستری مدرن در دنیاست، ساختار هنری آن توسط طراح خلق وهنرمند با استفاده ی ماهرانه از تکنیک ها،مواد و مصالح انتخابی وذهن خلاق خویش آن ها را درهم می آمیزد و با توجه به مفهومی که به دنبال آن است به خلق اثر می پردازد.

هنر منسوجات همزما ن با اروپا، در ایران فراز و نشیب های بسیاری داشت هیچ گاه نتوانست به سال های اوج خویش باز گردد، اما همزمان با جنگ جهانی دوم دوره ی جدیدی در تاریخ هنر معاصر ایران رخ داد، ایجاد کارگاه ها، مدارس و هنرکده های هنری، سفرفارغ التحصیلان به کشور های خارجی در پیشرفت آن تأثیری بسیار زیادی داشت. رویارویی هنرمندان با جدیدترین تحولات غربی باعث شد تا آن ها را با تغییرات روز جهان همگام کرده  تا جایی که عده ای از آنان با پیروی از شیوه های هنر آکادمیک و ته مایه هنرهای سنتی به کار خود هویت بخشیدند، برگزاری نمایشگاه های، مسابقات هنری و همچنین حضور هنرمندان نوپرداز به اعتلای این هنر کمک بسیار زیادی نمود تا جایی که ما شاهد فصل جدیدی از حضورهنر منسوجات هستیم، که می تواند پیش زمینه ی هنر الیاف در ایران باشد،درسال های اخیر با وجود وقفه‌ای که در آن اتفاق افتاد، با برپایی نمایشگاه ها و توجه ویژه‌ی هنرمندان به هنر مدرن وخصوصیات آن،که در واقع دوری از واقع نمایی با تکیه برمفاهیم که ذهن مخاطب را می طلبد به مدد آن هنرمندان نسل جدید افکار و نظرات شان را انتقال و با بهره گیری از آن هنر الیاف را به عنوان یک رسانه گسترش داده اند. هنر منسوجات میراث گرانبهایی است که در کارنامه ایران جایگاه ویژه­ای دارد و در زمره­ی هنرهای سنتی اصیلی است که زاده ی فرهنگ مردم این مرز و بوم بوده و هست و هویت ویژه ای به نمادهای ملی،تاریخی و فرهنگی ایران در کل دنیا بخشیده است،با توجه به این موضوع یکی از راههای پیشگیری از محو اصالت­ها و زمینه­های فرهنگی هنری، شناخت ظرفیت‌های  بیشتر این هنر با حفظ سنت های ایرانی و ارزش های آن دراعتلای این هنر لازم و ضروری به نظر می رسد که شاید بتوان به واسطه ی آن شاهد پیدایش روندی نو در هنر منسوجات در قرن 21 در کشورمان باشیم.

1-2پرسش­های پژوهش:

• آیا با توجه به ویژگی های ساختاری، طرح و نقش موجود درهنر الیاف، هنرهای سنتی ایران زیر مجموعه‌ی هنر الیاف است؟
• آیا با شناخت ویژگی های هنر الیاف، صنایع دستی ایران زیرمجموعه‌ی هنر الیاف در کشور است؟
• آیا با در نظر گرفتن قابلیت های هنر الیاف این هنر،ترکیبی از هنر،صنعت و تکنیک بوده است؟
• آیا نهاد هنر در ایران که شامل: منتقدین هنری، گالری دارها، مجموعه دارهای هنری، اساتید هنری و خبرنگاران هنری و …)که در واقع جزء جامعه‌ی هنری ایران محسوب می شوند مخاطبین اصلی هنر الیاف بوده اند؟

1-3 فرضیه­های پژوهش:

1. هنر الیاف ایران زیر مجموعه ی هنرهای سنتی است.
2. با توجه به تعریف صنایع دستی و قابلیت تولید انبوه در ایران زیر مجموعه ی هنر الیاف است.
3. هنر الیاف ترکیبی از هنر، صنعت و تکنیک است.
4. مخاطبین اصلی هنر الیاف نهاد هنر هستند.

1-4 مروری برادبیات نظری و پیشینه­ی تحقیق:

در این تحقیق هدف، معرفی و دستیابی به جایگاه هنر الیاف به عنوان هنری که در ایران امروز از خاستگاه کاربردی، رویکردی تجسمی و مدرن به خود گرفته است و به بررسی ارتباطبین جامعه هنری وهنرمندان هنر الیاف و شناخت توانمندی­های این هنر و ارتباط آن با صنعت و تکنیک می پردازدکه سعی شده از طریق مصاحبه حضوری و تلفنی و میزان نمایشگاه ها برگزار شده در طی سال های اخیر به پردازد. تناسب با بضاعت این پایان­نامه کمبودها و دلایل آن مورد بررسی قرار گیرد و سعی شده با بررسی آماری دلایل عدم شناخت این رشته در جامعه مورد ارزیابی قرار گیرد.

براساس این هدف و برای دست­یابی به مناسب­ترین تحقیقات به جستجوی عناوینی همسان می‌پردازیم، و به این منظور عناوین زیر که به لحاظ هدف تحقیق و گستره­ی آن تناسب نزدیک و بیشتری دارند می توانند انتخاب خوبی باشند.

در زمینه‌ی پیشینه ی تحقیقپژوهشی با عنوان1- «سیر تحول هنر الیاف در ایران از انقلاب مشروطیت تا امروز»‍1 صورت گرفته است، که در آن روند تاریخی به صورت اجمالی باهدف معرفی هنر الیاف و بررسی گرایشات مختلف آن در جهان به منظور درک بهتر تحولات بوجود آمده در ایران پس از انقلاب مشروطیت تا کنون مورد بررسی قرار گرفته است که در این پژوهش سعی شده تأثیرات هنر مدرنیسم و پیامد های فرهنگی،هنری،اجتماعی و اقتصادی که منسوجات ایران را دچار تحولات ریشه ای کرده بود بررسی شود. 2- پژوهش دیگری با عنوان«شیوه های پیشین و کاربرد نوین هنر بافت»2 انجام گرفته است که در آن سعی شده با بررسی انواع تکنیک های بافتِ عشایر بختیاری به کاربرد جدیدی در بخش تزیینی و دکوراسیون برسد و تأکید برهمگونی تنوع تکنیک های بافت عشایر با انواع شیوه های بافت درهنر الیاف دارد. 3- تحقیق دیگری که در این زمینه صورت گرفته است با موضوع «بررسی بافت های تلفیقی در منطقه ی ورامین با نگاه دقیق تر به جل شتر»3می باشد که با بررسی انواع شیوه های بافت و تنوع قومی در این منطقه و اختصاصاً  جل شترو مقایسه آن با انواع تکنیک های بافت تاپیستری ،با تلفیق آن ها کاربردی جدید را معرفی نماید و در دوبخش ارائه می گردد بخش اول بررسی انواع شیوه ها و تکنیک های بافت منطقه  و در بخش دوم گزارش کار عملی که با ارائه ی 5 نمونه از آثاری که با استفاده از تکنیک های بافت در منطقه با هدف معرفی کاربری جدید از هنر الیاف اجرا شده است. 4- یکی دیگر از تحقیقات صورت گرفته «بررسی تعامل لباس با هنرها(معماری، نقاشی، مجسمه‌سازی و…) در سده‌ی بیستم، غرب»4 که به بررسی نقش لباس در معماری و تأثیرات متقابل آن دو بر یکدیگر و همچنین سایر رشته‌های تجسمی مثل نقاشی و مجسمه ساری در قرن بیستم در اروپا و آمریکا پرداخته شده است 5 – تحقیق دیگری با عنوان «بررسی نقوش بافته شده در پارچه های صفوی و تأثیر آن بر پارچه های عثمانی»5 انجام شده که به بررسی نقشمایه های بافته شده در پارچه های عهد صفوی پرداخته و به دلیل تعامل و هم عصر بودن با دوره‌ی عثمانی تأثیرات آن ها را بر یکدیگر مورد بررسی قرار داده است. 6- پایان نامه ای در زمینه «معرفی چند نفر از هنرمندان و اساتید معماری داخلی»6 با ذکر چند نمونه از آثاراساتید: مسعود عربشاهی، ژیلا خدایار و تیفانی به تجزیه و تحلیل آثارشان می پردازدکه با استفاده از صنایع دستی در اماکن عمومی تأکید دارند و مورد استفاده قرار می دهند. 7- پایان نامه‌ی«تأثیر چاپ بر نقش پارچه در ایران»7 در دانشگاه هنر در مقطع کارشناسی ارشد صورت گرفته که با بررسی انواع چاپ و تأثیرات آن ها را بر پارچه های ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. 8- «چگونگی استفاده از صنایع دستی در تزیینات داخلی»8است که با ارائه و طراحی آثاری از جنس شیشه وانواع بافته ها و رومیزی ها،لباس های قدیمی و گبه و… در دکوراسیون منازل و تأثیرات رنگ را در آن بررسی و نشان می دهد و در بخش دوم با ارائه چند اثر، با تأکید براستفاده‌ی در بخش دکوراسیون منزل می باشد. 9- ازدیگر تحقیقات صورت گرفت«بررسی نقوش ورنی استان اردبیل و کاربرد آن در دکوراسیون داخلی هتل با به کارگیری چاپ کلاقه‌ای»9گلیم ورنی یکی از شاخص‌ترین آثار مهم در صنایع دستی منطقه‌ی اردبیل است که درپژوهش فوق با استفاده ار چاپ کلاقه‌ای با الهام از نقوش ورنی کاربرد جدیدی را ارائه داده است.

[1]- تقسیم بندی مذکور براساس تقسیم بندی های کتب آموزش و پرورش در بخش صنایع دستی وبه کمک اساتید این هنر وهمچنین سایت های معتبری که در این زمینه فعالیت دارند صورت گرفته است.

:

غیر از هنر که تاج سَرِ آفرینش است

دوران هیچ منزلتی، پایدار نخواهد ماند

نقلِ سخن از زبان دیگران و ذکر تجارب آنان چه ساده؛ امّا حقیقتاً عمل نمودن و دست­یابی به این تجاربِ ارزشمند، چه سخت…

از هنر، درام و آثار نمایشی سخن راندن به طور قطع از عهده­ی چون منی خارج است، امّا وقتی در دریای بی­کرانش شناورشوی دیگر این تو نیستی که سُکّان کشتی را در دست داری بلکه این خودِ هنر است که تو را با خود به این­طرف، آن­طرف برده و به اوج می­کشاند. در هر صورت این بارِ گرانی­ست که بردوش بنده­ی حقیر گذاشته شده و ناچار در این وادی قدم گذاشته­ام، امید آن­که مقاله­ی زیر اشاره­ای هرچند ناقص، به بخشی از (درام و زبانِ­نمایشی) داشته و حقیر نیز توانایی واکاوی و بررسی این گونه­ی زبانی را داشته باشم. انشاءالله…

هنرهای نمایشی با فرهنگ رابطه­ای تقابلی دارد، بنابر این از فرهنگ مایه گرفته و به نوبه­ی خود بر آن می­افزاید و ماحصل این دادوستد همانا رشد و تعالی جامعه و بهینه­سازی فرهنگ می­شود طبق این تعریف موضوعات و شخصیّت­های آثار کهن و اساطیری، دستمایه­ی مناسبی خواهند بود جهت ورود به “عرصه­ی صحنه­های تئاتری” بدین­صورت می­توان هم از لحاظ موضوعی و هم از لحاظ اجرایی تئاتر را شکوفاتر و غنی­تر ساخت، امّا متأسفانه به این مهم، کمتر پرداخته شده و دلیل این کم­توجُّهی بر گردن مسئولین امر و آگاهان مربوطه است. امّا باز در این وادی معدود کسانی وجود دارند که با تلاش شبانه روزی و بی­شائبه­ی خود نگذاشته­اند این چشمه­ی جوشانِ (الهی/ ازلی) خشک شود. “بهرام بیضایی”که از سال (1342) کار خلاّقانه­ی خود را در عرصه­ی تئاتر آغاز نموده تاکنون پژوهش­ها و آثار مختلفی در زمینه­ هنرهای نمایشی ارائه داده که همگی نیز از دلِ فرهنگِ عامّه و غنی این مرز و بوم به دست ما رسیده، وی هنرمندی است که با همّت فراوان کوشید (شاهنامه، اساطیر و حماسه) را با نگاهی تازه باز خوانی نموده و در عین­حالی که از لحاظ محتوی و فُرمِ نمایشی، با ساختار نمایشی یونانی فاصله گرفته به نمایش­های ایرانی­ای چون: “نگارگری”، دایره­وار با حلقه­های تو در تو و هم­زمانیِ چند اتّفاق ساده به قصّه­های هزار و یکشب نزدیک شود.

او بیش از 30 نمایش­نامه، 46 فیلم­نامه و همچنین پژوهش­هایی در باب نمایش در ایران، هند، ژاپن و چین ارائه داده که همگی در نوع خود کم نظیر و بی­مانند هستند. آثار نمایشی وی از بسیاری جهات قابل توجّه و تعمّق­اَند؛ “چه از لحاظ تأثیرگذاری در روند نمایش­نامه­نویسی و چه از لحاظ تکنیک­های ساختاری/ نوشتاری” بهرام بیضایی تمام جهات نمایش را بررسی کرده و آنها را با فرهنگِ اصیل ایرانی همخوان نموده است، به طور کلّی آثار را می­توان به چند دسته تقسیم کرد:

الف) منابع موضوعی؛ که نشانه­هایش را در افسانه­ها و تاریخ می­توان جست­وجو کرد.

ب) شگردهای اجرایی؛ که می­توان از آن به مَثَل رهایی نمایش از قید و بند وحدتِ مکان و زمانِ ارسطویی یاد کرد،گیرم بماند وحدت موضوع که این هم گرچه ایجابی است امّا در شیوه­ی تئاتر بیضایی می­توان از کنار آن­هَم گذشت. (دولت­آبادی، 1385: 8).

وی نخستین­بار با دیدن تعزیه به ریشه­دار بودن نمایش­های ایرانی در مراسم ادوار کُهن، پی بُرد و با کوشش و پشتِ­کار فراوان توانست، به

 

 آداب و رسوم و مناسکِ مردم دست یافته و از آن مضامین، برای غنای آثارش بهره­مند شود. او در مصاحبه­ای با در روزنامه­ی تهران امروز اظهار داشت: “من در جست و جوی زبانی هستم که از مینیاتور، اساطیر و تمدّنِ ایران (تعزیه، نمایشِ تختِ­حوضی و انواع نمایش­های میدانی) الهام گرفته باشد من حاصل این هنرها در زمانه­ای­که خود در آن به سَر می­برم، هستم. تمامی کار خلاّقانه­ی من با تاریخ و با گذشته­ی ایران و کاری که می­توانم در شرایط جدیدِ پذیرش و تأثیرِ فرهنگ­ها و تمدّنِ غربی بکنم، است”. (بیضایی، 1386: 10).

او همواره از هزاره­ها و اعداد رمزی­ای استفاده می­کند، که برگرفته از باورها و اعتقادات اصیل ایرانی در ارتباط با تقسیمِ زمانِ آفرینش و دوره­های گوناگونِ جهان به هزاره­هاست.

“… و هزار سال از آن پس، مردی که از راه دوری می­گذشت به فریاد بلند گریست…” (اژدهاک، 1376: 40).

این پایان­نامه تلاش دارد در چهار فصل و به طور اجمال به بررسی و انعکاس زبانِ نمایشیِ سمبلیکِ به­کار رفته در آثار بیضایی خصوصاً نمایش­نامه­ی”مرگ یزدگرد” با بررسی و رمزگشایی این اثر ماندگار به نکته­ها و رازهای نهفته در آن پی برده و از طریق ابزارِ”زبان” به عمق معانیِ آثار وی دست یابد. لذا با مساعدت و عنایت اساتید عرصه­ی هنر نمایش و بررسی استتیک و جنبه­های زیبایی شناسانه­ی زبانِ خاصِ ” نویسنده” کوشش می­شود تا جرقه و روزنه­ای جهت آشنائی بیشتر علاقه­مندان و نوآموزان این رشته­ی هنری/ ادبی فراهم آید.

پیشاپیش و با کمال تواضع، دست تمام اساتیدی که خاکِ”کوی هنر” سرمه­ی چشم­شان گردیده و چراغ فروزانی بر این راه می­باشند، را فشرده و می­بوسم.

 

1- 1- تعریف و اهمیّت مسئله­ی پژوهش:

…و سرانجام انسان توانست، از طریق رقص، حرکت، موسیقی و زبان، به جذبه و خلسه دست یافته و به پالایش و تزکیه­ی نفس برسد. نفس هنر، خلاقیّت است و هنرمند ویژگی­های غریزی ممتازی دارد كه او را در این آفرینش یاری می­رساند این غریزه، قوی­تر از آن است كه بشناسیم یا بتوانیم تشریح­اَش كنیم تمام وجود هنرمند جسمش، فكرش، روح­اَش و آن جوهر تعیین­كننده­ای كه نامش استعداد است بایستی وقف هدفی شود که برای آن می­کوشد.” تئاتر” نیز شاخه­ای از هنرهای نمایشی است که به باز نمودن داستان‌ها و وقایع مختلف در برابر مخاطبان و تماشاگران می‌‌پردازد. تئاتر هنری دراماتیک است که پنج قرن قبل از میلاد در آتن و روم به وجود آمد و سپس در آثار قرون وسطی، رنسانس و در عصر جدید نیز ادامه یافت. منظور از تئاتر، مجموعه­ای هنری از یک نظام سازمان یافته است که بیش از هر چیز به یک متن یا نمایش­نامه و سپس به کارگردان نیاز دارد و همچنین شامل (بازیگران، صحنه­آرایی، موسیقی، سخنوری، نورپردازی، نقّاشی و معماری) نیز می­شود.

تئاتر از مهم­ترین هنرهای هفت­گانه است که در مقایسه با هنرهای دیگر از امکانات زیادی برخوردار است. کسانی که درباره­ی به­وجود آمدن تئاتر تحقیق کرده­اند، گفته­اَند که سرچشمه­ی آن از آیین­ها است. این هنر نمایشی با فرهنگ رابطه­ای تقابلی دارد بنابر این از فرهنگ مایه­گرفته و به­نوبه­ی خود بر آن می­افزاید و ماحصل این داد و سِتد، همانا رشد و تعالی جامعه و بهینه­سازی فرهنگ می­شود. طبق این تعریف، موضوعات و شخصیّت­های آثار کهن و اساطیری، دست­مایه­های مناسبی خواهند بود جهت ورود به عرصه­ی صحنه­های تئاتری که هم از لحاظ موضوعی و هم از لحاظ اجرایی؛ توانائی شکوفاتر کردن و غنی­تر ساختن آن را دارند. امّا متأسفانه به این مهم کمتر پرداخته شده و به جرأت می­توان گفت که دلیل این کم توجُّهی نیز برگردن مسئولین آگاهان و دانشمندان مربوطه است.

البته هنوز هستند معدود کسانی­که با تلاش شبانه­روزی و بی­شائبه­ی خود نگذاشته­اند این چشمه­ی جوشانِ هنر (الهی/ ازلی) خشک شود که به­عنوان نمونه می­توان به کسی چون “بهرام بیضایی” اشاره نمود. او که از سال 1342 کار خلاّقه­ی خود را در عرصه­ی تئاتر و درام آغاز نمود تا کنون پژوهش­ها، مقالات و آثار گرانبهائی در زمینه هنرهای نمایشی ارائه داده که همگی از دلِ فرهنگِ­عامّه­ی این مرز و بوم به دست ما رسیده؛ وی هنرمندی است که با همّتِ فراوان کوشید “شاهنامه، اساطیر و حماسه” را با نگاهی نو بازخوانی نموده و در عین حال از لحاظ محتوا و فُرم با ساختار نمایشی یونانی فاصله گرفته و به نمایش­های ایرانی­ای چون: “نگارگری، دایره­وار با حلقه­های تو در تو و هم­زمانیِ چند اتّفاق، مانند قصّه­های هزار و یک­شب” نزدیک شود. وی بیش از: 30 نمایش­نامه، 46 فیلم­نامه و نیز پژوهش­هایی در باب نمایش (ایران، هند، ژاپن و چین) ارائه داده که همگی در نوع خود اگر نگوئیم بی­نظیر، کم­نظیرند. آثار بیضایی از بسیاری جهات قابل توجّه و تعمّق­اَند چه از لحاظ تأثیرگذاری در روند نمایشی و چه از لحاظ تکنیک نوشتاری؛ بی­شک وی تمام زمینه­های نمایشی را بررسی کرده و آن­ها را با فرهنگِ اصیل ایرانی هم خوان نموده است، به طور کلّی آثار این هنرمند را می­توان به چند دسته تقسیم کرد:

الف) منابعی که نشانه­هایش را در افسانه­ها و تاریخ می­توان جست­وجو کرد.

ب) شگردهای اجرایی؛ که می­توان از آن، به مَثَلِ رهایی نمایش، از قیدوبند “وحدتِ مکان و زمانِ” ارسطویی یاد کرد. تنها وحدت موضوع می­ماند که آن­هم اگر چه ایجابی است امّا در شیوه­ی تئاتر بهرام بیضایی می­توان از کنار آن نیز به سادگی گذشت.

تئاتر پدیده­ی پیچیده­ای است كه وجوه مختلف آن به اقتضای دوره‌های مختلف تاریخی مورد توجّه قرار می‌گیرد. البته حقیر قصد معرفی تئاتر را ندارم بلكه فقط می­خواهم نشانه‌های آن را پیگیری كرده تا به شناخت، برسیم. این تصوّر وجود دارد كه تئاتر بازنمایی(Representation) دنیای مادّی/ روحانی/ روانی یا اجتماعی است. با این تعریف تئاتر، از یك لحاظ باز نمایی زندگانی است، اگر چنین باشد تأثیر مردم در این”امر” محور خواهد بود از سوی دیگر می‌دانیم كه تئاتر تنها هنری است كه بدون مخاطب مفهومی ندارد، تأثیر مخاطب در تئاتر، دقیقاً به اندازه­ی مفهوم “زیبایی‌شناسانه” اَش مؤثر و مهم‌ است. ذاتِ تئاتر با عقل و احساسِ مخاطب رو در روست امّا وضعیّت ما در این مقطع مكانی و زمانی بالضروره تراژیك است. برخی معتقدند تئاتر از رقص و حركات ضربی، ژیمناستیك و تقلید حركات حیوانی آغاز شده؛ امّا نه خصوصیت داستان­سرائیِ انسان و نه علاقه­ی او به تقلید، هیچ­كدام نمی­تواند وی را به سوی آفرینش هنر تئاتر، راهنمائی كرده باشد چرا كه آیین­ها، از”اندیشه و اعتقادات و میزان شناخت” انسان شكل پذیرفته است.

بیضایی که نخستین­بار با دیدن تعزیه به­ریشه­دار بودنِ نمایش­های ایرانی در آیین­ها و مراسم ادوار کُهن پی بُرد؛ با کوشش فراوان توانست به آداب و رسوم و مناسکِ مردم دست یابد و از آن مضامین، برای غنای آثارش بهره­مند شود. او در مصاحبه­ای با روزنامه تهران امروز اظهار داشت: در جُست­وجوی زبانی است که از مینیاتور، اساطیر و تمدّنِ ایرانی (تعزیه، نمایشِ تختِ­حوضی و انواع نمایش­های میدانی) الهام گرفته باشد. او خود را حاصل تمام هنرهائی می­داند که در آن به سَر می­برد این تمام کار خلاّقه­ی که او با تاریخ با گذشته­ی ایران و کاری که می­تواند در شرایط جدیدِ پذیرش و تأثیرِ فرهنگ و تمدّنِ غربی با گذشته بکند، است. (بیضایی، 1386: 10).

نکته­ی دیگر آن است که در آثار بیضایی، ما هرگز با نام اشخاص مواجه نمی‌شویم، بلکه نقش­ها بر اساس گروه اجتماعی­شان به وجود آمده و هویّت فردی­شان شکل می­پذیرد و در همین رابطه نیز به چالش کشیده می­شوند. او همواره تلاش کرده در برابر حقیقتِ مطلق تاریخ مقاومت کرده و ناپایداری آن را به نمایش بگذارد. این واکُنشی است در برابر دیدگاه رایج در پرداخت به” کُنش­های تاریخی” که آن را بدیهی و از سرِ تقدیر، (تغییر ناپذیر) ارزیابی می­کنیم. این روایت حاصل تأملی یگانه است روایتی که بیش از به نمایش گذاشتن واقعیّتِ تاریخ؛ نوعی عریان نماییِ ذهنیّت­ها، ارزش­ها و اصولِ روایت­گر است. این خوانشِ تاریخی، برای بهرام بیضائی نمودی، جهت از میان رفتن دوره­ای و پیش­بینی تغییر گفتمانی است که بعدها به منصه­ی ظهور می­رسد. او در نمایش مرگ یزدگرد، هرگز شاه ساسانی را به تصویر نمی‌کشد. بلکه کُدهایی به­وجود می‌آورد که از شناسایی آنها به تقابل خانواده آسیابان و سرداران دست می‌یابیم. نمایش با روایت پی در پی شخصیّت­ها؛ گفتمانِ خیر و شر را به چالش می‌کشد که آیا آسیابان یزد گرد را به طمعِ زر، کُشته؟ آیا آسیابان، یزدگرد را برای دفاع از ناموس­اَش کُشته؟ یا آیا آن کس که کُشته شده، اصلاً یزدگرد، شاهِ شاهان است!؟

متن نمایش که در قالب بازی در بازی شکل می‌گیرد، ذهن تماشاگر را به پرسشی بزرگ فراخوانده و قالبِ تک صدایی بودنش را می‌شکند این کوشش بر شناخت مخاطب، از انسان و جهان می‌افزاید. آن چه که در نمایش­نامه­ی مرگ یزدگرد جالب توجّه و بحث برانگیز است بیرون کشیدن واقعه­ای از تاریخ است برای تشریح واقعه­ی انقلاب ایران؛ حادثه­ای که بی­شباهت به دوران پُرتنش سال­های انقلاب نبود. شاه­شاهان، یزد گرد سوّم، از دست مسلمانان گریخته و به آسیابانی خُرد پناه می­برد که سرانجام توسط همان شخص که نماد فقیرترین مردم است کُشته می­شود و هنگامی که سواران شاه رسیده و دلایل قتل را جویا می­شوند او در پاسخ می­گوید: که او پسرش را کُشته، به دخترش تجاوز کرده، به همسرش چشم طمع داشته و خود او را نیز بارها تحقیر نموده…

نکته مهم دیگر مسئله­ی پدرکُشی است دخترِ آسیابان چندین­بار شاه را با گریه پدر خطاب می­کند. فروید در این­باره می­گوید: “مسلط شدن پدرِ قبیله بر سایر زنانِ قبیله، باعث حسادت و کُشته شدن او توسط دیگر مردان قبیله گردیده که قاتلان وی پس از آن دُچار احساس گناه شده و سعی در جبرانش داشتند”. البته شاید آن­چه که به عنوان نوستالوژی آن روزگاران در ذهن مردم باقی مانده ناشی از این عقده­ی” اُدیپ” هم باشد. به هر حال بیضائی برای انتقال این مفاهیم، گوشه­ای از تاریخ را گرفته تا گوشه­ای دیگر از آن­را روشن سازد؛ آنجا که می­گوید:

“تاریخ را اقوام حاكم و قدرتمند به سود خود تحریف می­كنند”.

به­هرصورت نمایش­نامه­ی مرگ یزدگرد مبتنی بر بازی­های پیچیده­ی زبانی است و نویسنده خواسته یا ناخواسته “واقع­گرایی ذهنی” را به چالش می­کشد. البته این چالشِ بزرگی است، که کسانی چون: “ویتگنشتاین و میشل فوکو” نیز بدان پرداخته­اَند و اینکه آنچه واقع­گرایی ذهنی نامیده می­شود چیزی جز یک”بازیِ زبانی” پیچیده نیست. میشل فوکو در بحث تبارشناسی دانش­اَش گفته: “برای فهم آنچه که انسان­ها انجام می­دهند، صرفاً باید به زبانی که آنان برای توصیف و توجیه کُنش­های خود به کار می­برند، توجّه کنیم”.

به همین خاطر بیضایی در مرگ یزد گرد، بر کارکردِ “بنیادین زبان در روایت کُنش تاریخی” توجّه ویژه­ای می­نماید. نمایش­نامه­ی مرگ یزدگرد بیش از آن­که اثری درباره ستیز روایت­های متضاد تاریخی باشد، درباره­ی چرایی روایتِ آن است و سئوال مهمی که در این اثر پیش می­آید آن است که از کجا معلوم اصلاً این کُنش رُخ داده باشد؟ بیضایی برای نمایش این کُنشِ تاریخی با فلاش­بَک به گذشته باز نگشته، بلکه همان کُنش را با روایت­های مرتبط به آن در هَم آمیخته و روایت­ها را از طریق یک بازی پیچیده­ی بیانی و زبانی یکسان نموده تا نشان دهدکه مشکل اساسی نه بر سر ستیزِ روایت­های تاریخی با هم که ناممکن بودنِ آن است. این روایت چیزی جز واکُنش زبانیِ روایت­گرانش به تأملات پیچیده­ی دنیای فردی و اجتماعی­شان نیست!