:
تأثیرپذیری هنرهای نمایشی ازادبیات، پیشینه‌ای تاریخی دارد. درام نویسان همواره به آثار ادیبان جهان توجه خاصی نشان داده‌اند. آنها برای نوشتن نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌های خود از تاریخچه‌ها، حکایات، شخصیت‌ها، اسطوره‌ها، مضامین ادبی، داستان‌ها، پیکارهای ادبی و مناظرات بهره‌‌های فراوان برده‌اند و توانسته‌اند فیلمنامه‌ها یا نمایشنامه‌های خود را از دل جملات، صحنه‌ها و حوادث موجود در آثار و زندگی آنان بیرون بکشند.
اشخاصی در تاریخ وجود دارند که زندگی آنها سرشار از بضاعت‌ها و عناصر نمایشی است که می توان آنها را اخذ و مورد توجه قرار داد. امام جواد (ع) از جمله این شخصیت ها می باشد. زندگی امام جواد (ع) و فرازهایی از آن که مناظرات ایشان در آن واقع شده است، مخصوصا سه مناظره ایشان با یحیی بن اکثم و احمد ابن ابی داود را در بر می گیرد که از ویژگیهای نمایشی برخوردار است. هر کدام از این مناظره ها دارای صحنه هایی است که از لحاظ بررسی ظرفیت های نمایشی دارای اهمیت می باشد. برای همین منظور این پژوهش در صدد پاسخ دادن به این سوال است که آیا در مناظرات نام برده شده، ظرفیت‌های نمایشی وجود دارد یا خیر؟ و این واکاوی را بنابر نظریات مطرح در باب داستان و نمایشنامه با استناد به نظریه‌های جیمز تامس، سام اسمایلی و ارسطو پایه گذاری کرده و بیشترین تمرکز روی دو عنصر(دیالوگ و شخصیت) به عنوان نقطه اشتراک داستان، نمایشنامه و مناظره، گذارده است. روش گرد آوری اطلاعات از طریق کتابخانه ای است. نتایج به دست آمده نشان دهنده این است که مناظرات امام جواد ( ع ) منطبق با ظرفیت های نمایشی با رویکرد شخصیت و گفت وگو بنابر نظریات جیمز تامس ، سام اسمایلی و ارسطو می باشد.
واژگان کلیدی: عناصر نمایشی، شخصیت، مناظره، امام جواد (ع).
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات تحقیق. 1
1ـ1. طر ح مسئله: 2
2-1. ضرورت و اهمیت پژوهش: 3
3-1. اهداف پژوهش: 4
4-1. سوالات تحقیق: 6
1-4-1. سئوال اصلی: 6
2-4-1. سئولات فرعی: 6
5-1. فرضیات تحقیق: 6
6-1. تعریف مفاهیم: 7
1-6-1 تعریف مناظره: 7
2-6-1. جایگاه مناظره در تاریخ و ادبیات ایران: 9
3-6-1. مناظره از دیدگاه قرآن و معصومین: 11
4-6-1. انواع مناظره: 13
انواع مناظره از نظر محتوا: 14
- عاشقانه: 14
- مناظره ادبی: 15
- سیاسی: 18
- اعتقادی: 19
5 – 6 – 1.ظرفیت‌های نمایشی: 24
ظرفیت‌های نمایشی: 26
فصل دوم : مبانی نظری تحقیق. 29
یکم: بررسی تحقیقات پیشین: 30
دوم: نظریه‌های مربوط به موضوع بحث: 32
الف) دیدگاه سام اسمایلی: 32
ب) دیدگاه جیمز تامس: 34
ج) دیدگاه ارسطو و دلایل ترجیح آن: 35
سوم: مبانی نظری و چهارچوب علمی تحقیق: 38
3-1 روش تحقیق.. 42
3-1-1 روش گردآوری اطلاعات.. 42
3-1-2 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 42
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق. 43
یکم:داستان زندگی امام جواد(ع): 44
شهادت امام: 48
دوم: تبیین ظرفیت‌های نمایشی مناظرات امام جواد(ع) 49
متن مناظره اول امام جواد(ع) با یحیی بن اکثم: 49
تحلیل و بررسی ظرفیت‌های نمایشی در مناظره اول: 54
متن مناظره ی دوم و تحلیل آن: 64
تحلیل بررسی ظرفیت‌های نمایشی مناظره ی دوم: 66
متن مناظره ی سوم: 67
تحلیل متن مناظره ی سوم: 69
سوم: ظرفیت‌های مشترک و عناصر تکرار شونده در مناظرات: 72
فضای حاکم بر مناظرات امام جواد(ع): 72
مخاطب: 72
تأثیر پیرامونی: 73
چهارم: تبیین، تجزیه و تحلیل داده‌ها: 73
پیش قصه: 73
میانه‌ی قصه: 74
پایان قصه: 74
قهرمان قصه: امام جواد(ع) 75
کشمکش در کل قصه : 75
شناسایی ظرفیت‌های مشترک ژنریک(ویژگیهای ژنریک) 76
امکان شناسی بازنمایی مناظرات امام جواد(ع) 77
پیشنهاد قالب‌های برنامه سازی با موضوع مورد پژوهش: 78
سوژه‌های پیشنهادی برای نوشتن نمایش رادیویی: 79
فصل پنجم: خاتمه و نتیجه‌گیری. 81
نتیجه گیری: 82
پیشنهادات: 83
منابع و ماخذ 84
فصل اول: کلیات تحقیق
1ـ1. طر ح مسئله:
برای نوشتن نمایشنامه، فیلمنامه و سناریو نیاز به سوژه‌های مناسب و تأثیرگذار می‌باشد. نویسندگان برای خلق اثر هنری از تجربیات خود و دیگران و همچنین از دنیای پیرامون خود بهره می‌برند. یکی از بسترهای خلق آثار هنری برای نویسندگان، تاریخ و زندگی بزرگان است. مَنش و رفتار بزرگان و سخنان آنها همیشه مورد توجه نویسندگان بوده است. اخذ از تاریخ یکی از روش‌های متقن و قابل اعتماد برای نویسندگان است که با پذیرش بهتر از سوی مخاطب نیز همراه می‌شود .
رفتار، حالات و جملات بزرگان و همچنین حکایات، اسطوره‌ها، مضامین و تاریخچه‌ها همواره مورد توجه نویسندگان بوده است که این بیانگر ظرفیت‌های نمایشی موجود در آنها بوده است .
با گسترش فرهنگ اسلامی، ادبیات فارسی با استفاده از مفاهیم عمیق قرآنی و سیره‌ی معصومین رویکرد تازه‌ای یافت و بر غنای فرهنگی خود افزود. مناظره به شیوه‌ای خاص برای بیان دیدگاه‌های دینی و اعتقادی بدل شد و به عنوان یک شیوه‌ی علمی در محافل کلامی و اصولی کاربرد پیدا کرد .
محافل درس و بحث علماء و طلاب علوم دینی، بستر شکل‌گیری مناظرات اعتقادی شد. البته بسیاری از حاکمان و به ویژه آنهایی که علاقه به درس و بحث داشتند در شکل گیری مجالس و محافل مناظره بین فرق و مذاهب اسلامی، نقش بسزایی داشتند.
حضور دو یا چند شخصیت در مجلس مناظر در مقابل هم و با هدف دفاع از اندیشه و رأی خود، اغلب با تضاد و تضارب آراء و عقاید، طرفین همراه شده و گاهی منجر به شکست یکی از طرفین می‌شد. در برهه‌ای از تاریخ مناظرات رنگ سیاسی به خود گرفته به طوری که بسیاری از علماء و دانشمندان با بیان دیدگاه‌های خود در مجالس مناظره در واقع حکم قتل خود را امضاء می‌کرده‌اند.
بسیاری از ادبیان، دانشمندان، علماء و شخصیت‌های دینی و سیاسی در بستر مناظراتشان به جامعه معرفی شدند و جملات و حالات آنها در تاریخ ماندگار شده است.
تأثیرپذیری هنرهای نمایشی از ادبیات، پیشینه‌ای تاریخی دارد. درام نویسان همواره به آثار ادیبان جهان توجه خاصی نشان داده‌اند. آنها برای نوشتن نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌های خود از تاریخچه‌ها، حکایات، شخصیت‌ها، اسطوره‌ها، مضامین ادبی، داستان‌ها، پیکارهای ادبی و مناظرات بهره‌‌های
فراوان برده‌اند و توانسته‌اند فیلمنامه یا نمایشنامه خود را از دل جملات، صحنه‌ها و حوادث موجود در آثار و زندگی آنان بیرون بکشند.
بعضی از نویسندگان توانسته‌اند با تکیه بر جمله‌ای از یک شخصیت تاریخی یک اثر هنری خلق کنند. وقتی جمله‌ی شخصیتی می‌تواند مبنای یک اثر هنری و مورد توجه نویسندگان قرار بگیرد، گفت وگوها و مناظرات علماء و اندیشمندان به طریق اولی می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد.
مسئله‌ای که پیش روی ما در این پژوهش است، این است که آیا ظرفیت‌های نمایشی در مناظرات امام جواد(ع) وجود دارد یا خیر؟ برای بررسی این مسئله ناگزیریم به دو مقوله بپردازیم. اول باید حد و مرز ظرفیت‌های نمایشی را مشخص کنیم. و در مرحله ی بعد به قالب ادبی مناظره بپردازیم. برای واکاوی این دو امر لازم است به فرق بین واژه هایی چون: ظرفیت نمایشی، قابلیت نمایشی، جنبه‌های نمایشی به طور مختصر اشاره کنیم. البته این امر خود مستلزم بررسی نظراتی در این باب است. از طرفی واژه‌هایی چون: ظرفیت، قابلیت و جنبه‌های نمایشی مربوط به حوزه ی درام یا داستان می‌باشد. ضمن واکاوی مسائل مطرح شده باید ارتباط مناظره با نمایشنامه و داستان مورد مداقه قرار دهیم تا از این رهگذر در نهایت با تطبیق مناظرات امام جواد(ع) با قالب‌های دراماتیک به پرسش اساسی این پایان‌نامه جواب بدهیم، آیا در مناظرات امام جواد(ع) ظرفیت‌های نمایشی وجود دارد یا خیر؟.
اصولا به ظرفیت‌های نمایشی به عنوان شالوده یک اثر نمایشی در کتاب‌های داستان نویسی و فیلم نامه نویسی پرداخته شده است. ما برانیم تا ظرفیت‌های نمایشی را که شامل (قصه، شخصیت، دیالوگ،کنش داستانی، زمان، توصیف مکانی(چیدن میزانسن)، عناصر تأثیرگذار پیرامونی، فضای حاکم بر نمایش، ساختار و …) می‌باشد را در مناظرات امام جواد(ع) بررسی نماییم.
دو عنصر(دیالوگ و کاراکتر ) که از عناصر درام ارسطویی به شمار می‌روند و دارای اهمیت زیادی در ساختار نمایشنامه و داستان هستند، در مناظره نیز قابل بحث و بررسی‌اند و از آنجایی که این دو عنصر در نمایشنامه و عنصر شخصیت در داستان، پایه و اساس این گونه‌های ادبی هستند، لازم می‌نماید با بررسی این عناصر، نگاه تازه‌ای به ساختار مناظره شود تا شاید از شباهت‌های بیشتری بین این سه گونه ی ادبی، پرده‌برداریم .
بنابراین امکان ارائه الگویی کاربردی به منظور تطابق مناظرات امام جواد(ع) و نمایشنامه و داستان بر اساس همین شباهت‌ها وجود دارد. ابتدا به لحاظ ساختاری، به تحلیل مقایسه‌ای بین مناظره، نمایشنامه و داستان پرداخته و در ادامه دو عنصر شخصیت و گفت‌و‌گو را به طور مجزا تحلیل و بررسی می‌نمایم. در نهایت، وجود یا عدم ظرفیت‌های نمایشی در داستان مناظرات امام جواد(ع) بررسی می‌کنیم.
