:

در طول تاریخ هنرمندان زیادی برای خلق آثار هنری(از قبیل فیلم‌نامه) از داستان‌ها و متون کهن تاریخی ، حماسی ، مذهبی و… استفاده می کنند . بسیاری از آثار فاخر و شاخص دنیا فیلم‌های اقتباسی است.

بسیاری از صاحب نظران، کارشناسان و منتقدان در ایران بر این باورند که یکی از بزرگ ترین ضعف‌های سینمای ایران ، فیلم‌نامه‌نویسی و داستان است. این در حالی است که ادبیات داستانی  و متون کهن می‌تواند برای از بین بردن این ضعف به سینما کمک کند. راهی که «جفری واگنر» با تبیین سه روش اقتباس(انتقال، تفسیر، قیاس) به آن اشاره کرده است. روش انتقال یا اقتباس لفظ به لفظ که با کمترین مداخله و تغییر انجام می‌شود؛ روش تفسیر که در آن اساس داستان اخذ شده و با تغییراتی بر اساس مبانی زیبایی شناختی اقتباس انجام می‌شود؛ روش انتقال یا اقتباس آزاد که ایده اولیه از داستان گرفته شده و تغییراتی بنیادی در فیلمنامه صورت گرفته و اثری جدید خلق می‌شود.

سینمای دینی یا به عبارتی سینمای معناگرا نیز از این قاعده مستثنی نیست. هرچند فیلم‌ها و سریال‌هایی با مضامین دینی و تاریخی با استفاده از روش‌های اقتباسی به نگارش و تولید رسیده است اما در این میان کمترین توجه به داستان‌های دینی شده است. داستان‌هایی که می‌توانند ضعف ساختاری آثار تولیدی را کاهش داده و بر غنای فیلم بیفزایند.

این رساله به دنبال برقراری ارتباط معقول بین ادبیات علی الخصوص داستان دینی و فیلم‌نامه نویسان است. به این روش که ابتدا نظریات، روش‌ها و اصول اقتباس از ادبیات داستانی را مطرح کرده و پس از آن به بررسی فیلم‌نامه «چهل سالگی» و چگونگی اقتباسِ داستان «پادشاه و کنیزک» از منظر “جفری واگنر” می‌پردازد.

روش این مطالعه کتابخانه ای و مورد مطالعه آن  داستان ” پادشاه و کنیزک ” و فیلمانه ” چهل سالگی ” تبیین گردیده است .

آنچه در این رساله به عنوان نتیجه گیری اخذ گردیده  این است که روش “قیاس ” یا ” اقتباس آزاد ” بهترین روش برای اقتباس از داستان به فیلم‌نامه‌ است.

کلمات کلیدی:

اقتباس، داستان، ادبیات داستانی، فیلم‌نامه، داستان‌دینی.

فهرست

فصل اول: کلیات تحقیق………………………………………………………………………………………………………….4

1.1 طرح مسئله……………………………………………………………………………………………………………………….4

1.2 ضرورت و اهمیت تحقیق……………………………………………………………………………………………………6

1.3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………8

1.4 سؤال‌های اصلی و فرعی……………………………………………………………………………………………………..8

1.5 فرضیه تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………9

1.6 تعریف مفاهیم تحقیق…………………………………………………………………………………………………………9

فصل دوم: پیشینیه و مبانی نظری تحقیق……………………………………………………………………………………12

2.1 پیشینیه تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………12

2.2 مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..24

2.2.1 اقتباس ……………………………………………………………………………………………………………24

2.2.2 داستان …………………………………………………………………………………………………………….26

2.2.3 ادبیات داستانی………………………………………………………………………………………………….27

2.2.4 داستان دینی …………………………………………………………………………………………………….27

2.2.5 فیلمنامه …………………………………………………………………………………………………………..32

2.3 چارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………………………………………….33

فصل سوم: روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….34

3.1 روش تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………..34

فصل چهارم: یافته های تحقیق……………………………………………………………………………………………………35

4.1 عناصر داستان و فیلمنامه………………………………………………………………………………………………………..35

4.1.1 پیرنگ …………………………………………………………………………………………………………………35

4.1.1.1 گره افکنی …………………………………………………………………………………………….36

4.1.1.2 کشمکش……………………………………………………………………………………………….36

4.1.1.3 بحران……………………………………………………………………………………………………37

4.1.1.4 تعلیق…………………………………………………………………………………………………….38

4.1.1.5 نقطه اوج……………………………………………………………………………………………….38

4.1.1.6 گره گشایی……………………………………………………………………………………………39

4.1.2 شخصیت………………………………………………………………………………………………………………40

4.1.3 گفتگو …………………………………………………………………………………………………………………41

4.1.4 زمان و مکان ………………………………………………………………………………………………………..41

4.1.5 زاویه دید……………………………………………………………………………………………………………..42

4.2 اقتباس انواع و شیوه ها………………………………………………………………………………………………………….44

4.2.1 اقتباس و دیدگاه‌ها…………………………………………………………………………………………………44

4.2.2 انواع و شیوه‌های اقتباس…………………………………………………………………………………………51

4.2.3 روند اقتباس از داستان به فیلمنامه…………………………………………………………………………….54

4.2.4 وفاداری و اقتباس………………………………………………………………………………………………….63

4.3 نگاهی اجمالی به مهم‌ترین آثار اقتباسی سینمای ایران و جهان…………………………………………………….66

4.4 بررسی تطبیقی داستان پادشاه و کنیزک…………………………………………………………………………………….86

4.4.1 معرفی اجمالی فیلمنامه ………………………………………………………………………………………….86

4.4.2 معرفی اجمالی داستان ……………………………………………………………………………………………86

4.4.3 خلاصه داستان و فیلمنامه ………………………………………………………………………………………87

4.4.4 بررسی شخصیت‌های داستان و فیلمنامه …………………………………………………………………..90

4.4.5 بررسی زمان و مکان در داستان و فیلمنامه…………………………………………………………………96

4.4.6 بررسی پیرنگ در داستان و فیلمنامه………………………………………………………………………….98

4.4.7 بررسی زاویه دید در داستان و فیلمنامه……………………………………………………………………105

4.4.8 جمع بندی شباهت‌ها و تفاوت‌های داستان و فیلمنامه……………………………………………….106

فصل پنجم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………109

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………..114

فصل اول کلیات

1.1 طرح مسئله

در طول تاریخ هنرمندان بسیاری بوده‌اند که برای خلق یک اثر هنری، از داستان‌ها و الگوهای مطرح شده‌ی قبلی بهره برده‌اند و برای این امر به ادبیات داستانی خود رجوع کرده‌اند.

این شیوه خلق اثر منحصرا برای تولید فیلمنامه نبوده و در رشته‌های هنری دیگر مثل نقاشی، موسیقی، شعر و داستان‌نویسی نیز از این الگو استفاده شده است. الگوها می‌تواند موضوعات متفاوتی و متنوعی را در بر بگیرد از جمله موضوعات مذهبی، دینی، تاریخی و افسانه‌ای.  به طور مثال اکثر آثار تولید شده با موضوع عاشورا، وام‌گرفته از واقعه عاشوراست که در قالب‌های مختلف شعر، نقاشی، موسیقی و انواع داستان ظهور پیدا کرده است.

در حوزه فیلم نیز این الگوبرداری به صورت گسترده وجود دارد و به سه روشِ «انتقال، تفسیر و قیاس» اجرا می‌شود. (واگنر، 1373 : 116) در این میان نویسندگان فیلم‌هایی با مضامین دینی می‌توانند با شناخت روش‌های اقتباس و گزینش بهترین روش، سطح کیفی و اثرگذاری آثار خود را ارتقاء دهند.

با توجه به مباحث ذکر شده، شناخت روش‌های اقتباس و چگونگی بکارگیری آن در روند تولید فیلم‌نامه، از جمله فیلم‌نامه‌های دینی ضروری به نظر می‌رسد.

لذا این پژوهش با محور قراردادن فیلم‌نامه «چهل سالگی»(نوشته مصطفی رستگاری) و تطبیق آن با داستان «پادشاه و کنیزک» (از کتاب مثنوی معنوی) ، برآن‌است تا روش اقتباسی آن را مورد بررسی قرار دهد؛ و در نهایت از بین اسلوب‌های سه‌گانه اقتباس، یکی را به عنوان بهترین روش برای اقتباس از داستانی دینی به فیلم‌نامه معرفی کند. به امید آنکه این نتایج این پژوهش گامی برای تولید بیشتر و بهتر در حوزه فیلم‌نامه‌های دینی باشد.

برای رسیدن به این هدف آشنایی با دو نظریه در زمینه اقتباس و داستان دینی حائز اهمیت است:

1. در زمینه اقتباس دو نظریه جفری واگنر (1373 : 116) و جولی ساندرز (1391 : 14-24) تشابهات بسیاری دارد. طبق این دو نظریه اقتباس سه روش اساسی به نام‌های انتقال، تفسیر و قیاس دارد.

اول انتقال است که آن را می‌توان به اقتباس عین به عین یا لفظ به لفظ نیز نامگذاری کرد. در این روش داستان، با کمترین مداخله و تغییر به اثر نمایشی تبدیل می‌شود.

روش دوم تفسیر است که روشی است بینابین که اساس داستان را گرفته و تغییراتی بر اساس مبانی زیبایی شناختی در آن انجام داده و به اثر نمایشی تبدیل می‌کند.

روش سوم قیاس است که ایده اولیه را از داستان گرفته و تغییراتی بنیادی در  آن صورت می‌دهد و اثری جدید خلق می‌کند.

2. در زمینه هنر دینی نظریات متفاوت و متعددی مطرح است. «هنر دینی هنری است که در واقع یک عالم جامع میان عالم حس و عالم ماوراءِ حس در خودش دارد، و هنری که صرفا به عالم طبیعت بدون تذکر به ماوراء طبیعت رجوع کند، در واقع هنر غیر دینی است و یک هنر طبیعی و این جهانی به شمار می‌رود.» (مددپور، 1387: 86-87)

طبق این نظریه می‌توان گفت داستان‌هایی که اثری از عالم ماوراء در خود دارند داستان دینی به شمار می‌روند. مانند داستان‌هایی که مباحثی از قبیل بهشت، جهنم، خداوند، قیامت، غیب، شیطان، فرشتگان و امثالهم را در خود بازگو می‌کنند.

ژان لوئی میشون نیز نظرش مشابه با دکتر مددپور است. ایشان در مقاله ی هنر طریق ذکر در بیان معنی و حوزه هنر دینی می‌نویسد:

«هنگامی که ما از هنر سخن می‌گوییم، مرادمان از آن، مجموعه‌ی قواعد و وسائلی است که متوجه یک غایت معین است و هنگامی که هنر را با صفت دینی توصیف می‌کنیم، مرادمان به کار بردن رابطه‌ی میان دنیا و آخرت یا به زبان صوفیان، عالم شهادت و عالم غیب است. هنر با ایجاد پلی میان این دو عالم به پُر کردن شکافی که انسان را از اصل الهی خود جدا می‌کند یاری می‌دهد.» (فیروزان، 1380: 59-62)