مطالعات خاورشناسان دربارهی قرآن، حدیث و سیرهی پیامبر اکرم(ص) در سدههای اخیر افزایش چشمگیری داشته است. بررسی اهداف و انگیزهها، مبانی و روشها و منابع مورد استفاده در این پژوهشها، بایستهی بررسی و تحقیق از سوی اندیشمندان مسلمان است. برای نیلِ به این هدف، بهتر است دیدگاهها و اندیشههای هر خاورشناس به صورت مجزا یا تطبیقی با دیگر مستشرقان مورد مطالعه و مداقّه قرار گیرد. در این راستا، ما به بررسی رهیافت ویلیام مُنتگمری وات، از الهیدانان و خاورشناسان مسیحیِ معاصر، نسبت به سیره و احادیث پیامبر(ص) در آثار تاریخی و دینیاش پرداختهایم.
برای تبیین بهتر موضوع، ابتدا به جریانشناسی سیرهپژوهی در غرب، به خصوص در دورهی معاصر پرداخته شد تا به جایگاه وات در این میان بهتر پی ببریم، سپس به مطالعه و تحلیل آثار وات، اعمّ از کتابها و مقالات وی در نشریات و دایرة المعارفها، به ویژه آثار سیره و تاریخی وی پرداخته شد تا اولاً روششناسی، مبانی، منابع مورد استفادهی وات و در یک کلام، رهیافت وات در سیرهپژوهی تبیین و شناسانده شود و ثانیاً آرا و اندیشههای وی، در صورت لزوم، مورد بررسی و نقد قرار گیرد.
کلیدواژهها: سیرهی پیامبر(ص)، سیرهپژوهی، حدیث، حدیثپژوهی، ویلیام مُنتگمری وات، خاورشناسان.
فهرست مطالب
فهرست مطالب… أ
فصل اول: کلیات… 1
1-1. بیان مسأله. 1
1-2. سؤالات تحقیق.. 2
1-3. فرضیههای تحقیق.. 2
1-4. ضرورت و اهمیت تحقیق.. 3
1-5. اهداف تحقیق.. 4
1-6. پیشینهی تحقیق.. 4
1-7. روش تحقیق.. 7
1-8. مفاهیم و اصطلاحات… 8
1-8-1. «سیره». 8
1-9. معرفی ویلیام مُنتگمری وات… 11
1-9-1. زیستنامهی علمی وات… 11
1-9-2. آثار وات… 14
1-10. حوزههای مورد بررسیِ وات در سیرهی پیامبر(ص) و تاریخ اسلام. 34
فصل دوم: جریانشناسی سیرهپژوهی در غرب… 36
2-1. پیشینهی پژوهشهای مستشرقان در باب سیرهی پیامبر(ص) از قرن نهم میلادی تا دورهی معاصر 36
2-2. جریانشناسی سیرهپژوهیِ معاصر در غرب… 48
) 48
) 76
) 109
2-3. اهمّ جریانهای خاورشناسی در حوزهی حدیث… 127
2-3-1. نقد و بررسی اهمّ دیدگاههای ایگناتس گلدتسیهر و یوزف شاخت در حوزهی حدیث 130
2-4. دیدگاههای اندیشمندان عرب پیرامون پژوهشهای خاورشناسان دربارهی سیرهی پیامبر(ص) 131
جمعبندی و نتیجهگیری: 135
فصل سوم: روششناسی، مبانی و منابع وات در سیرهپژوهی پیامبر(ص) 139
3-1. مهمترین افکار و اندیشههای وات… 140
3-2. روششناسی وات در سیرهپژوهی پیامبر(ص) و مطالعات ادیان.. 149
3-2-1. اثرپذیری از مکتب تجربهگرایی و اعتقاد به تاریخنگاری اثباتی.. 149
3-2-2. تبیین وقایع تاریخی همراه با تحلیلهای ذهنی.. 153
3-2-3. توجه به جوانب مختلف یک مسأله یا موضوع. 153
3-2-4. تحلیلهای روانشناختی، پدیدارشناسانه و جامعهشناختی وات از سیرهی نبوی.. 154
3-2-5. رویکرد تقریبگرایانهی وات نسبت به ادیان الهی.. 159
3-3. مبانی تاریخنگاری، سیرهپژوهی و الهیاتی وات… 162
3-3-1. اسطورهای بودنِ برخی حقایق تاریخینما 162
3-3-2. عدم تاریخینگری در گزارههای وحیانی.. 163
3-3-3. «ثمرات» یک دین به عنوان معیار داوری در مورد آن دین.. 164
3-3-4. پذیرش پلورالیسم دینی از سوی وات… 165
3-3-5. لزوم تمایز میان آموزههای اساسی و آموزههای فرعی دین (ذاتی و عرضی دین) 166
3-3-6. کلیت دین ملاک صدق و کذب است، نه تکتکِ گزارهها 167
3-3-7. زبان دین، زبان نمادین و تمثالی.. 169
3-3-8. توجه به نظریات (الگوهای) بدیل در قضاوت در مورد وقایع تاریخی.. 170
3-3-9. دخالت خدا در تاریخ.. 172
3-4. منابع وات در سیرهپژوهی پیامبر(ص) 174
3-4-1. بهکارگیری روش نقد تاریخی از سوی وات در بررسی سیرهی پیامبر(ص) 178
3-4-2. اعتماد و استناد وات به روایات تاریخی.. 180
جمعبندی و نتیجهگیری: 180
فصل چهارم: مهمترین دیدگاههای وات پیرامون وحی، نبوت، سیره و احادیث پیامبر(ص) 183
4-1. سیرهپژوهی وات… 185
4-1-1. وضعیت پیامبر(ص) پیش از اسلام. 185
4-1-2. ظهور پیامبر(ص) و اسلام. 187
4-1-3. وحی از دیدگاه وات… 191
4-1-4. نبوت پیامبر اسلام(ص) از دیدگاه وات… 205
4-1-5. مهمترین وقایع دوران مکیِ پیامبر(ص) 220
4-1-6. مهمترین وقایع دوران مدنیِ پیامبر(ص) 224
4-2. حدیثپژوهی وات… 298
4-2-1. دیدگاه وات دربارهی «حدیث». 298
4-2-2. رابطهی فقه و حدیث با سنت پیامبر(ص) 304
4-2-3. مقایسهی کتاب مقدس با احادیث اسلامی.. 305
جمعبندی و نتیجهگیری: 306
فصل پنجم: نقد و بررسی دیدگاههای وات در سیرهپژوهی پیامبر(ص) 313
5-1. تحلیل و نقد اندیشههای ویلیام مُنتگمری وات در باب وحی.. 313
5-1-1. تحلیل و نقد جامع.. 314
5-1-2. تحلیل و نقد موردی.. 320
5-2. تحلیل و نقد دیدگاه وات پیرامون داستان «آیات شیطانی» یا افسانهی غرانیق.. 347
5-2-1. تحلیل و نقد جامع.. 347
5-2-2. تحلیل و نقد موردی.. 357
5-3. حقیقت جهاد در سیرهی نبوی.. 360
5-4. فلسفهی تعدد زوجات پیامبر(ص) 365
5-4-1. ازدواج پیامبر(ص) با حضرت خدیجه(س) 368
5-4-2. ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش…. 369
5-5. شرایط اجتماعی- فرهنگی حاکم بر محیط عربستان.. 373
5-6. ولادت و دوران کودکی پیامبر(ص) 374
5-7. نقش ورقة بن نوفل در نبوت پیامبر(ص) 375
5-8. اولین مسلمان.. 378
5-9. اسلام حضرت ابوطالب(ع) 379
5-10. مسألهی هجرت به حبشه. 381
5-11. جنگها و غزوات پیامبر(ص) 382
5-11-1. نخستین سریهها و غزوات پیامبر(ص) 382
5-11-2. غزوهی بدر 385
5-11-3. غزوهی اُحد. 387
5-11-4. اخراج یهودیان بنی نضیر. 388
5-11-5. غزوهی خندق یا احزاب… 388
5-11-6. غزوهی خیبر. 389
5-11-7. فتح مکه. 390
5-11-8. غزوهی تبوک… 391
5-12. مسألهی رحلت پیامبر(ص) و جانشین پس از وی.. 392
5-13. سیاست و پیامبر(ص) 393
5-14. ابعاد جهانی دین اسلام. 394
5-15. مسألهی جزیه در اسلام. 395
5-16. امّی بودنِ پیامبر(ص) 396
5-17. قرآن و فرهنگ زمانه. 402
5-18. اسطورهانگاری برخی حقایق تاریخی و آموزههای دینی.. 403
5-19. نقد نظریهی «پلورالیزم دینی». 411
5-20. نقد نظریهی «ذاتی و عرضی دین». 425
5-21. نقد کلی اتهامات و داوریهای ناروای مستشرقان نسبت به پیامبر اسلام(ص) 431
جمعبندی و نتیجهگیری: 433
نتایج کل رساله: 439
پیشنهادات: 450
منابع.. 452
الف) کتابهای فارسی و عربی.. 452
ب) مقالات فارسی و عربی.. 464
ج) کتابها، مقالات و سایتهای انگلیسی.. 471
نمایهها 476
- آیات… 476
- روایات… 485
- اصطلاحات… 488
الف) فارسی به انگلیسی.. 488
ب) انگلیسی به فارسی.. 493
- اعلام. 500
- اماکن.. 510
پیوست… 515
فهرستی از کتب و مقالات خاورشناسان پیرامون اسلام و سیرهی پیامبر(ص) 515
فصل اول: کلیات
1-1. بیان مسأله
پیشرفت و تعالی هر تمدنی در گرو خودباوری، بالندگی و نحوهی ارتباط با دیگر تمدنهاست؛ ارتباطی که در عرصههای مختلف هر تمدن با تمدن دیگر صورت میگیرد و در این میان نقش اندیشمندان در پیشرفت تمدنها چشمگیرتر است.
فرهنگ غنی اسلام با مجموعه اندیشههای موجود در آن قابلیت این تعالی را برای هر اندیشمندی فراهم نموده است و در طول تاریخ شاهد بروز دورههای پیشرفت تمدن اسلامی بودهایم، دورههایی که عصر طلایی تمدن بشری نیز میتوان نامید.
غیر از مسلمانان و اندیشمندان مسلمان، بودهاند دانشمندانی که در مغربزمین میزیستهاند، با فرهنگ و آیینی دیگر؛ اما به دلایل و انگیزههای مختلف به بررسی آیین اسلام و تمدن اسلامی پرداختهاند. این بررسیها چه بسا بتواند زوایایی از آیین و تمدن اسلامی را به ما نشان دهد که ما خود نتوانستهایم آن را ببینیم، و چه بسا گسترههایی از تمدن اسلامی را که آنها با پیشفرضهای متفاوت خود نتوانستهاند آنطور که مسلمانان دیدهاند ببینند، و مانند آن. همهی اینها کافی است تا انگیزهی قویای در ما به وجود آورد تا به مرور و نقد آثار خاورشناسان بپردازیم. فهم صحیح این مطالعات، بررسی همهجانبهی اهداف و انگیزههای خاورشناسان، منابع مورد استفادهی آنها، حوزههای مورد توجه غربیان، و روششناسی پژوهشهای آنان، توجه به زمینههای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر جهان معاصر را میطلبد.
گستردگی موضوع در کنار اختلاف روشها، مبانی و دیدگاههای مستشرقان کار را دشوارتر کرده است؛ لذا ضروری مینماید برای رسیدن به نتایج بهتر و دقیقتر، قلمروی موضوع را محدود و مقید نمود و دیدگاهها و اندیشههای هر خاورشناس به صورت مجزا یا تطبیقی با دیگر خاورشناسان مورد مداقّه و بررسی قرار گیرد. آنچه که ما در این نوشتار بدان میپردازیم، «رهیافت ویلیام مُنتگمری وات در سیره و حدیثپژوهی پیامبر اسلام(ص)» است.
ویلیام مُنتگمرى وات (William Montgomery Watt/1909-2006م) استاد سابق ادبیات عرب و رئیس بخش مطالعات عربی دانشگاه ادینبورو اسکاتلند، نزدیک به یک قرن مطالعات و پژوهشهای گستردهای پیرامون قرآن، اسلام، تاریخ اسلام، شخصیت و سیرهی پیامبر(ص)، و فلسفهی اسلامی داشته و آثار ارزشمند و محققانهای در هر یک از این موضوعات تألیف نموده است و از آنجا که آثار وات در باب تاریخ اسلام و سیرهی پیامبر(ص) از جایگاه ویژهای در میان اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان برخوردار است، ضروری مینماید رهیافت ایشان در سیرهپژوهی پیامبر(ص) مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.
مهمترین آثار وات در این زمینه عبارتند از:
Muhammad at Mecca (محمد در مکه)
Muhammad at Medina (محمد در مدینه)
Muhammad, Prophet and Statesmam (محمد پیامبر و سیاستمدار)
البته ایشان کتابها و مقالات دیگری هم در این موضوع دارند که در این پژوهش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است که در فهرست منابع خواهد آمد.
1-2. سؤالات تحقیق
سؤالات اصلی و فرعی این پژوهش به ترتیب عبارتند از:
- وات براساس چه مبانی، روشها و منابعی سیرهی پیامبر(ص) را مطالعه و تحلیل کرده است؟
- تفاوتها و تمایزهای میان نتایج بررسی وات در سیره با مسلمانان و دیگر اسلامشناسان غربی کدام است؟
- چه نقدهایی را میتوان بر روشها، مبانی و دیدگاههای وات در زمینه سیرهی پیامبر(ص) وارد دانست؟
