انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………………..293

چکــیده

یکی از جنبه­های اجتناب­ناپذیر شعر، وجه اعتراضی آن است. از زمانی که شاعر با استفاده از احساس، اندیشه و تخیّل خود، شعرسرود، عنصر اعتراض، جزء لاینفک شعر او گشت. این اعتراض در تاریخ شعر فارسی، در قرن­ها و سبک­های مختلف، ابعاد و روش­های متفاوتی به خود گرفته است. در برهه­ای از تاریخ این سرزمین، در رهگذر کودتای 28 مرداد سال 1332، سکوت و خفقان، حکمرانی خود را بر سرزمین ما آغاز می­کند، روشن­فکران و شاعران منزوی شده و تنها پناه­گاه خویش را در سرزمین عشق­های زمینی می­جویند و رژیم می­کوشد تا جوانان را از سیاست دور کند. در این میانه، ناگهان زنی از راه رسید. زنی که بر خلاف پیشینیانِ خود، بی­پروا، به تشریح و بیان احساساتِ زنانه­ی خود می­پرداخت و چون سنّت­شکن بود و بی­پرده حرف می­زد، نامش بر سر زبان­ها افتاد. فروغ فرخ­­زاد با انتشار پنج مجموعه­ی شعری، با نام­های اسیر، دیوار، عصیان، تولدی­دیگر و ایمان­بیاوریم­به­آغاز­فصل­سرد،یکی از چهره­های برجسته­ی شعر معاصر ایران است. از این رو حوادث مختلف شخصی، از زمان تولد تا مرگ، به ویژه شکست در ازدواج و دوری از فرزند، طعنه­ها و سرزنش اطرافیان در واکنش به شعر او و از سویی دیگر فضای ملتهب جامعه، حوادث و اتفاقات سیاسیِ پس از کودتای 28 مرداد و ویژگی­های شخصیّتی فروغ، از او در عرصه­ی شعر، زنی معترض ساخت.  فروغِ معترض، با طی کردن سیر و سلوک

فکری و زبانی و با انتشار پنج مجموعه­ی خویش، ابعاد گوناگون اعتراض را به شیوه­های مختلف، بیان می­کند. سه مجموعه­ی نخستین او چون آیینه­ای است که منعکس­کننده­ی دغدغه­های فردی و اعتراضات شخصیِ زنی تنهاست. شکست در ازدواج، دوری از فرزند، وصف لحظات جانگداز دوری از معشوق، درد غربت، طرد شدن از خانواده، نکوهش خداوند به دلیل ناکامی­ها و شکست در زندگی فردی، بخصوص در

 مجموعه­ی عصیان، از جمله مضامینی هستند که فضای اعتراضی این سه مجموعه را پر کرده­اند. زنی بی­پروا که در کنار بیان این احساسات، با محکوم کردن مرد، به­عنوان مسبّب اصلی اسارت، بر او می­شورد. فروغ در دو مجموعه­ی پایانی، از منِ شخصی می­گذرد و به منِ جهانی می­رسد و ابعاد گوناگون اعتراضات اجتماعی و سیاسی را به تصویر می­کشد. اعتراض به سکوت روشن­فکران و بی­تفاوتی مردم، در قبال جامعه­ی پس از کودتا، انتقاد از بی­عدالتی و فقر، به تصویر کشیدن جامعه­ای با بافت سنتی آمیخته با جهل و خرافات، اعتراض به بی اعتمادی و دروغ، نکوهش زندگی تکراری و مصنوعی در جامعه و در نهایت فریاد بلند تنهایی، یأس و بدبینی، از جمله مضامینی است که فروغ در دو مجموعه­ی پایانی خویش، با به کار بردن واژه­ها و اوزان مدرن شعری و با رهایی از قالب چارپاره، به تصویر می­کشد. بنابراین پرداختن به مقوله­ی اعتراض در پهنای ادبیات فارسیِ این سرزمین و عوامل تأثیرگذار بر اشعار اعتراض­آمیز فروغ و همچنین بررسی مجموعه آثار فروغ از دیدگاه اعتراضی، به جهت مشخص کردن تحوّل فکری او و در آخر، تشریح  ابعاد گوناگون اعتراض در آثار فروغ از جمله موضوعاتی هستند که فصـل­های دوم تا پنجم این پایـان نـامه را به خـود اختصـاص داده­اند.

     کلـید واژه­هـا : فـروغ فـرخ­زاد، اعــتراض، عصـیان، بی­پـروایی، مــنِ فردی، مــنِ اجتماعی

مقــدمه

در جامعه، زنانی هستند که چون نمی­خواهند خفّاش صفت در تاریکی­ها پروازکنند و میل ندارند که در این راه، ریا و نفاقی به­کاربرند، به مصونیّت ­ظاهری که در پشت نام شوهر دارند، اهمیّت نمی­دهند و حتّی به حرف مردم و آن­چه به رسوایی تعبیر می­شود، وقعی نمی­گذارند و زندگی و آرامش ظاهری خود را برهم می­زنند. فروغ فرخ­زاد یکی از این زن­ها بود. با این تفاوت که سرنوشت بسیاری از این زنان، سرگشتگی در زناشویی­های متعدد، با عشق­های بی­فرجام و ماجراهای تلخ و شیرینِ هواهای دل است، تا سرانجام شیارهای شکستگی بر رخسارشان و برف پیری بر سرشان بنشیند و تن تب­دارشان را رفته­رفته به برودت مرگ نزدیک کند؛ اما فروغ به عنوان یک شاعر، پس ­از رهایی از رنجیر زناشویی، دیگر تن به اسیری نداد؛ بلکه عصیان کرد و برای همیشه رها شد و رها زیست؛ زیرا اگر او از شوهر گسست، به شعر پیوست.  پیوند او با شعر، در دالان پرپیچ­ و خم ادبیات این سرزمین، نخستین­ها را درپی­داشت. فروغ­فرخ­زاد نخستین زنی بود که نظام مردسالاری در شعر را درهم شکست. او نخستین زن شاعری بود که در شعر خود، زبان زنانه را به­کاربرد. فروغ اولین کسی بود که در حوزه­ی شعر، بی­پروا و با شهامت تمام، با علمِ قرارگرفتن در مقابل تیر طعنه­ها و اتّهامات، از معشوق مرد سخن گفت. او کسی بود که به خود جرأت داد تا در حوزه­ی اخلاق، برای نخستین بار در شعر، به تابوشکنی اخلاقی دست ­بزند. او شاعری بود که برای نخستین بار، آداب، رسوم اجتماعی و قراردادهای زندگی زناشویی را درهم شکست. فروغ فرخ­زاد نخستین زنی بود که با شهامت تمام، بسیاری از مفاهیم و مسائل هستی و آفرینش را به چالش کشاند و با زبانی اعتراضی، به گفتگو با خداوند نشست. همه­ی این نخستین­ها، در جامعه­ای با

بافت سنّتی و مذهبی، از او شاعری معترض ساخت. از این رو، شعر فروغ، شعر اعتراض است.. شعر فروغ در ذات و سرشت و نهادش، شگفتی اعتراض و فریادی است که از ماهیّت جان و زبان زنانه پرده برداشت و از یگانه زبان و ذهنیّت تغزّلی مردانه، آشنایی­زدایی کرد. همان­گونه که هلن­سیکو، طرف­دار مکتب انتقادی اصالت زن و دیگر هم­اندیشان می­گویند: زن باید خود را از سانسور، رهایی بخشد و شایستگی­های خود، تمنّاهای خود و قلمرو پهناور هستی خود را که مهر و موم نگهداری شده است، بازیابد و به این ترتیب همواره، از سخنی که نظام مردسالار، آن را تنظیم می­کند، فراتر خواهدرفت و بدین­سان فروغ فراتر رفت و در دوره­ای که زنان در پس پرده­ها و پستوها و حرم­سراها به سرمی­برند و نمی­توانستند موجودیّت مستقلّی داشته باشند، فروغ با زبان اعتراض خویش، با انتشار مجموعه­های شعری خود، قیامی تازه را جان بخشید. فروغ با انتشار اشعارخود و بیان حرف­ها و تجربه­های شخصی وناکامی­های زندگی خویش، عقده­ی دردناک و متورّم سکوت زن ایرانی را که باعث خفقان او شده بود، گشود.ابتدا ذهن و اندیشه­ی او در سه مجموعه­ی شعری نخستین خود یعنی سایه، دیوار و عصیان، از ناکامی­های شخصی زندگی خویش، با زبان اعتراض پرده برداشت و سپس همان ذهن که در مجموعه­ی پایانیِ تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، مظهر تجلّی اندیشه و عاطفه­ی انسانی و اجتماعی شده بود، فروغ را وا داشت تا از فضای مضامین شخصی و فردی که از تمنیّات و احساسات او برمی­خاست، فراتر رود و به اجتماع پیوند خورد و دردِ اجتماع و نابسامانی­های رشدیافته در آن را با زبان اعتراضی و دردآلود فریاد زند؛ ولی افسوس که در اوج شکوه و اعتراض بود که ناگاه دست تقدیر و سرنوشت، او را از ادامه­ی فریادهایش بازداشت و وجودش را از پیکره­ی ادبیات اعتراض جدا ساخت؛ اما اعتراضش و نامش هنوز در گوش انسان­های دردکشیده و مظلوم تاریخ، طنین­افکن است.

-1- بیان مساله

شاعران و نویسندگان ادبی به دلیل ادراک بالاتر نسبت به سایراقشار جامعه، گاه به دلیل داشتن مشکلات فردی و گاه با درک نابسامانی­های جامعه و با احساس تعـهّد نسبت به اقشــار جامعه، اعتراض و درد خویش را در قالب اثری هنری عرضه می­کنند که تاثیر آن بسیار بیشتر از بیان عادی مسأله است. در این میان، شعر یکی از قالب های هنری است که با به کارگیری زبان و قالبی آهنگین و موزون، راه نفوذ خود را تا عمق جان شنونده،­ در زمان­ها و مکان­های مختلف بازمی­کند و رسالت خود را بهتر به انجام می­رساند. در ادب کهن فارسی، اگرچه می­توان عنصر اعتراض را دید و صدای شاعران معترض را شنید؛ اما هیچ گاه اعتراضشان به گفتمان تبدیل نشده و اعتراض آن­ها، غالبا به صورت پند و اندرز، و در پاره­ای از موارد، به صورت انتقاد از حاکمان، در قالب شیوه­های هجو و هزل باقی مانده­است؛ ولی در حوزه­ی اعتراضات عرفانی و اعتقادی، بزرگانی چون حلاج، اعتراض خویش را بی پروا بیان کردند که نه تنها به گفتمان تبدیل شده؛ بلکه غوغایی نیز به پا کرده­است.در سال های پس از مشروطه، زن ها متوجه شدند که دست­آورد چندانی از مشروطیت نصیب آن ها نشد و معدود شاعرانی، با حسرت و احتیاط و با تکیه بر اصول اخلاقی و احترام به آداب و رسوم اجتماع، به بیان اعتراض پرداختند؛ اما فروغ این حسرت را با شجاعت تمام و دوری از تزویر بیان کرد.

پیش از فروغ، ندای ماندگاری که در دادخواهی زنانه برخاسته باشد، وجود ندارد و اگر چیزی گفته شده یا بیتی سروده شده، بسیار کم مایه و ضعیف بوده است؛ اما راز ماندگاری فروغ، گفتن حرف دل است و دیدن نادیده گرفته­ها. وی زنی است که تحوّل درونی و روحی خود را با تمام آنچه در جامعه اتفاق می­افتد، بی­پروا بیان می­کند.

گاهی اعتراض نه تنها اوضاع نابسامان جامعه را به چالش می کشاند؛ بلکه آنچنان عصیانگر است که سنت­های شعری و آداب و رسوم اجتماعی ، اخلاقی و خانوادگی را دگرگون می­کند و شاعری چون فروغ فرخ­زاد، شهامت می­یابد تا بی­پروا، با قیام علیه سنّت مردانه در شعر، آن چه را که می­اندیشد بر صفحه­ی کاغذ بنگارد. تاریخ ادبیات ایران، سنّت و سیاست ایران، همواره گستره­ی زبان و سخن مردانه بوده و محروم و بی­بهره از زبان زنانه بوده­است. حدود، خط­ها و مرزهایی که سامانه­ی مردسالار تعیین می­کند و قراردادها و هنجارهایی که سنت­های مردانه تعریف و تبیین می­کند، تنها حضور کنش­مندانه­ی مردان و صدای مردانه را برتافته است. و تابِ بازتاب صدای زنان را که از زبان و ذهن مردانه دور باشد، نیاورده و هرگونه کنش اجتماعی، زبانی و ادبی ساخت­شکنانه از سوی زنان را به شدت سرکوب کرده است. اشعار فروغ فرخ­زاد نخستین جلوه­مندی زبان و صدای ویژه­ی زنان، در ادبیات ایران است. و آن را باید افزون بر ساخت شخصیتی وی، محصول وضعیت نوپدید جامعه و دگرگونی اجتماعی پنداشت که برّندگیِ جسارت و شهامت فروغ، در بافت سنگواره­ای سخت آن، امکانی برای نمود هستی زنانه فراهم ساخت. فروغ با به­کارگیری این جسارت و شهامت و با تاثیر از زندگی شخصی و حوادث اجتماعی، افکار و اندیشه­های خود را در قالب زبان زنانه، به اعترض­کشاند و از خود در عرصه­ی زبان و ادبیات فارسی، شاعری معترض ساخت. بنابراین ابعاد گوناگون اعتراضات فردی و اجتماعی که از ارکان اصلی و محتوایی شعر او قلمداد می­شود، مهمترین مساله­ی قابل تحقیق و پژوهش درمورد شعر این شاعر است و از این جهت قابل تحلیل و بررسی است.