:
جستار امنیت، مرجع و درون مایه خود را از گفتمان های گوناگون می جوید. از این رو، تاکنون، سرشت و کارکرد متنوعی برای آن متصور بوده است. فروپاشی شوروی، سرآغاز برآمدن محیط زیست در مقام یکی از درون مایه های امنیت بود که در آن، انسان مرجع امنیت شد. در این گفتمان، محیط زیست و بنیادهای زیستی و منابع انرژی (آب، هوا، خاک وغیره)، جایگاه و نمود خاصی یافته اند. طی چند دهه گذشته، افزایش جمعیت، گسترش دامنه مداخلات بشر در طبیعت برای تامین نیازهای فزاینده از منابع کمیاب طبیعی، گسترش رویکرد سود انگاری در قالب طرح های توسعه ای، بی پروایی نسبت به جستار پایداری محیط زیست در ساخت سازه ها و زیرساخت ها و مانند آن، پیامد های ناگواری همانند گرمایش کروی، ویرانی لایه ازن، پدیده ال نینو، طوفان های سهمگین، بالا آمدن آب سطح دریاها، گسترش گازهای گلخانه ای، خشکسالی، سیل، فرو نشست زمین، کاهش آب شیرین، بیابان زایی، کاهش خاک مرغوب، آلودگی هوا، باران های اسیدی، جنگل زدایی و نابودی تنوع زیستی پیامدهای فروسایی محیط زیست بوده اند. تداوم وضعیت موجود، آینده زیست و تمدن فرا روی بشر را مبهم و نامطمئن کرده است. نگرانی از این وضعیت به همراه شرایط نامطلوب کنونی، در طرح رویکردهایی همانند امنیت زیست محیطی بسیار اثرگذار بوده است. متناسب با این تحولات، گفتمان های حاکم بر دانشواژه امنیت از ماهیت سنتی خود فاصله گرفتند و مباحث نوینی مطرح شدند. از آنجا که مشکلات زیست محیطی می تواند در منازعات داخلی یا بین المللی عامل مهمی به شمار آید، برخی از دانشمندان روی اینگونه مسائل کار می کنند؛ از جمله اندیشمندانی که بطور مفصل به این بحث پراخته اند « هومرـ دیکسون» می باشد که به رابطه امنیت با محیط زیست، در پروژه « محیط زیست، جمعیت و امنیت» پرداخته است. به گونه ای که از این منظر نیز می توان به تحلیل بحران های زیست محیطی پرداخت.
مباحث نظری
2-1-1- محیط زیست
اگرچه محیط زیست دارای قدمتی بس طولانی است، اما توجه به مفهوم و کاربرد علمی آن محدود به چند دهه اخیر می باشد، به طوری که این واژه از دهه 1960 میلادی که همزمان با افزایش آلودگی ها و تخریب منابع طبیعی بوده، رایج و معمول گشت (دبیری و دیگران، 1386: 91). حال این پرسش مطرح می گردد که محیط زیست چیست؟ و چه عواملی را در بر می گیرد؟ برای آن که بتوانیم تعریف جامعی از محیط زیست ارائه دهیم به ناچار باید برخی از مفاهیم را که شناخت محیط زیست، متوقف بر آشنایی با آنهاست، تعریف کنیم و در انتها تعریف مورد نظر از محیط زیست را بیان نماییم.
الف) طبیعت
اگر بخواهیم از واژه ای با مفهوم مبهم نام ببریم، این واژه چیزی جز کلمه طبیعت، نخواهد بود، زیرا به تمام موجوداتی که پروردگار در جهان بی انتها، آفریده است، طبیعت گفته می شود. به عبارت دیگر، هر چیزی که دست بشر در ایجاد آن دخالت نداشته باشد، طبیعت نام دارد( فیروزی، 1384: 15).
ب) اکولوژی
اکولوژی یا بوم شناسی، دانشی است که به مطالعه روابط جانداران با محیطی که در آن زندگی می کنند، می پردازد. با توجه به محتوای نه چندان روشن محیط زیست، افکار عمومی، بین محیط زیست و اکولوژی تفاوت چندانی قائل نیست (فیروزی، 1384: 15).
ج) اکوسیستم
اکوسیستم عبارت است از هر ناحیه ای از طبیعت که در آن ، بین موجودات زنده و اجسام غیر زنده واکنش های متقابل انجام می گیرد، تا تبادل مواد بین آن ها به عمل آید. مثلا یک دریاچه یا یک جنگل، یک اکوسیستم است و شامل چهار عامل تشکیل دهنده، یعنی اجسام غیر زنده، تولید کنندگان، مصرف کنندگان و تجزیه کنندگان می باشد. از این رو محیط زیست را می توان یک اکوسیستم دانست که از تعداد بی شماری اکوسیستم های کوچک تر تشکیل شده است و بشر برای زندگی و ادامه آن به تمام اکوسیستم ها وابستگی دارد. اکوسیستم انواعی دارد، مانند اکوسیستم خشکی و اکوسیستم دریایی، که اینها نیز خود انواعی دارند که جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خودداری می شود (فیروزی، 1384: 16).
د) کره زمین
کره زمین را بر مبنای معیارهای زیست محیطی به بخش های زیر تقسیم می کنند:
- لیتوسفر: کره سنگی، که شامل صخره های جامد و قسمت مذاب داخلی است.
- پدوسفر: کره خاکی،که در اثر فرسایش لیتوسفر و بقایای جانداران و پس مانده های مواد آلی تشکیل می شود و لایه نازک فوقانی آن برای کشاورزی به کار گرفته می شود.
- هیدروسفر: کره آبی، مشتمل بر سه چهارم آب شور و شیرین است که سطح کره زمین را فرا گرفته است.
- اتمسفر: کره هوا، که منطقه گازی جو زمین را تشکیل می دهد. که خود اتمسفر یا جو زمین هم از چند لایه تشکیل شده است( فیروزی،1384: 16).
با توجه به آنچه ذکر شد، اکنون به تعریف محیط زیست می پردازیم. یکی از نویسندگان می گوید: ((محیط زیست عبارت است از هوا، آب، خاک، گیاه، جنگل، بیشه، مرتع، دریا، دریاچه، رودخانه، چشمه، آبزیان، حیوانات، کوه، دشت، جلگه، کویر، شهر و یا ده( شامل کوچه، خیابان، ساختمان اعم از تاریخی، عادی و کارخانه) و غیره)). بعضی دیگر محیط زیست را اینگونه تعریف کرده اند:(( قسمتی از جو یا پوسته زمین که حداقل برای نوعی زندگی مساعد باشد، محیط زیست نامیده می شود؛ به عبارت دیگر، محیط زیست قشر نازکی از هوا، زمین و آب است که همه زندگی را در بر دارد)). الکساندر کیس معتقد است: اصطلاح محیط زیست را می توان به یک منطقه محدود یا تمام یک سیاره و حتی به فضای خارجی که آن را احاطه کرده ، اطلاق کرد. اصطلاح بیوسفر یا لایه ی حیاتی که یونسکو- خصوصا- آن را به کار می برد، با یکی از وسیعترین تعریف ها مطابقت دارد که عبارت است از، محیط زندگی بشر یا آن بخش از جهان که بنا به دانش کنونی بشر، همه حیات در آن جریان دارد (فیروزی، 1384: 17). رنه ماهو نیز محیط زیست را این گونه تعریف می کند: محیط زیست همه چیز یا تقریبا همه چیز را در بر می گیرد، هم انسان، هم طبیعت و هم روابط بین این دو را شامل می شود و بر کلیه فعالیت های بشر تأثیر دارد و ضمنا از آن ها متأثر می شود (دبیری و دیگران، 1386: 91).
اگر بخواهیم یک جمع بندی از تعریف های فوق داشته باشیم، باید بگوییم: محیط زیست، به تمامی محیطی اطلاق می شود که انسان بطور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و فعالیت های زندگی او در ارتباط با آن قرار دارد(فیروزی، 1384: 17). همانطور که دیدیم در مورد محیط زیست تعاریف زیادی ارائه شده که در این تعاریف چند عامل اصلی دارای اشتراک بوده و در تمامی تعاریف وجود دارند که در زیر به آن اشاره می شود:
– تمامی فاکتورهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی- اجتماعی که افراد را احاطه کرده اند.
– سیستمی که از زندگی ما حمایت می کند و به علاوه هوا برای تنفس، آب برای نوشیدن، غذا برای خوردن و زمینی برای زندگی فراهم می کند.
– هر مکانی که انسان ها در آن زندگی و محیط از آنها حمایت می کند.
در این میان خطرات متعددی محیط زیست را تهدید می کند. از جمله این مخاطرات که عمدتا در اثر فعالیت های انسانی متوجه محیط می باشد می توان به مواردی چون فرسایش شدید خاک، شورشدن خاک، آلودگی منابع آب و خاک، از بین رفتن جنگل ها و گسترش بیابان ها، گرم شدن کره زمین، افزایش جمعیت انسانی، کاهش منابع طبیعی و بومی، کاهش منابع آب، کاهش منابع غذایی به دلیل افزایش شکار، صید و کاهش گونه های جانوری به خصوص در دریا اشاره کرد(زرقانی، 1391: 47).
2-1-2- امنیت ملی
بی تردید امنیت ملی یکی از مفاهیم پیچیده علم سیاست و روابط بین الملل است. پیچیدگی این مفهوم در تعریف امنیت و ملت است. امنیت چیست؟ و ملت کدام است؟ تعاریف متعدد و متنوعی در پاسخ به این سئوالات ارائه شده است. که به مختصری از آن ها پرداخته می شود.
