پژوهش حاضر در پی بررسی و کشف گفتمان یا گفتمان‌های شکل‌گرفته پیرامون کودتای 28 مرداد در تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی در گزارش‌های «ویژه شصتمین سالگرد کودتای 28 مرداد» است. به همین منظور از نظریه‌هایی همچون بازنمایی رسانه‌ای، چارچوب‌سازی، انگاره‌سازی، نظریه گفتمان و دیپلماسی رسانه‌ای استفاده‌شده است. روش بکار گرفته‌شده در پژوهش حاضر تحلیل گفتمان با استفاده از رویکرد گفتمان کاوی ون‌دایک است. متن موردمطالعه این پژوهش، 7 گزارش و مستند «مصدق، نفت و کودتا» است که پس از بررسی، به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب‌شده و مورد گفتمان کاوی قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد متون تمام گزارش‌ها و مستند از لحاظ سبک واژگانی، افراد و نهادهای مطرح‌شده در متن، قطب‌بندی، استنادها، پیش­فرض­ها، دلالت‌های ضمنی، مؤلبفه­های اجماع و توافق و گزاره­های اساسی شباهت‌های بسیاری دارند. بر اساس یافته‌های تحقیق، اصلی‌ترین چارچوب در دستور کار قرارگرفته در این گزارش‌ها و مستند در خصوص کودتای 28 مرداد «چارچوب دیپلماسی رسانه‌ای غرب» بوده است که گفتمان‌های مشترکی چون گفتمان ناسیونالیسم ایرانی، گفتمان منافع ملی، گفتمان ابرقدرتی آمریکا، پاد گفتمان استکبارستیزی، و گفتمان صلح‌طلبی، گفتمان خیانت رهبران مذهبی به منافع ملی، گفتمان تسلیم و سازش و زیر سؤال بردن گفتمان اسلام سیاسی با توجه به مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی چارچوب مورداشاره در هر گزارش برجسته شده‌اند. هر یک از این گزارش‌ها انگاره‌های خود را نیز بر اساس گفتمان‌های ساخته‌شده، ارائه کرده‌اند.

واژگان کلیدی: کودتای 28 مرداد ۱۳۳۲، گزارش‌های ویژه شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی، گفتمان، تحلیل گفتمان، تاریخ

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                 صفحه

1- فصل اول: کلیات تحقیق… 1

1-1-‌ طرح مسئله. 2

2-1- ضرورت و اهمیت تحقیق.. 3

3-1- هدف‌های تحقیق.. 4

4-1- سؤال‌های تحقیق.. 4

5-1- تعریف مفاهیم و مقوله‌ها 5

2- فصل دوم: مبانی نظری تحقیق… 7

1-2- بررسی تحقیقات پیشین.. 8

2-2- مبانی نظری تحقیق.. 13

1-2-2-‌ مفهوم ایدئولوژی و نظریه بازتولید. 13

2-2-2- نظریه بازنمایی رسانه‌ای.. 14

3-2-2- دیپلماسی رسانه‌ای.. 15

4-2-2- امپریالیسم رسانه‌ای.. 16

3-2- چارچوب نظری تحقیق.. 17

1-3-2- نظریه برجسته‌سازی.. 17

1-1-3-2- تعاریف نظریه برجسته‌سازی.. 17

2-1-3-2- عوامل مؤثر در برجسته‌سازی.. 20

2-3-2- نظریه گفتمان.. 22

1-2-3-2- تعاریف تحلیل گفتمان.. 22

2-2-3-2- مهم‌ترین اهداف تحلیل گفتمان.. 27

3-2-3-2- رویکرد تئون ون‌دایک در تحلیل گفتمان.. 27

3-3-2- نظریه انگاره‌سازی.. 28

4-3-2- نظریه چارچوب‌سازی.. 32

 

 

3- فصل سوم: روش تحقیق… 40

1-3- روش تحقیق.. 41

۲-3- عملیاتی کردن یا مقوله‌سازی.. 44

۳-۳- متن موردمطالعه. 47

۴-3- حجم نمونه. 48

۵-3- روش نمونه‌گیری.. 48

6-3- روش و ابزار گردآوری اطلاعات.. 49

7-3- روش تجزیه‌ وتحلیل اطلاعات.. 49

۸-3- اعتبار و پایایی تحقیق.. 50

4- فصل چهارم: یافته‌های تحقیق… 52

1-1-4- تحلیل و بررسی متن گزارش‌های «ویژه شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد»  53

1-1-1-4- گزارش اول: فراز و فرود زندگی سیاسی محمد مصدق. 54

2-1-1-4- گزارش دوم: مطالب رسانه‌های آمریکا در دوران مصدق، 60

3-1-1-4- گزارش سوم: نگاهی به وقایع ۲۵ تا ۲۸ مرداد 1332. 65

4-1-1-4- گزارش چهارم: مصاحبه اختصاصی با طراح اصلی کودتای ۲۸ مرداد. 70

5-1-1-4- گزارش پنجم: پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد. 75

6-1-1-4- گزارش ششم: سهم نیروهای داخلی در کودتای ۲۸ مرداد. 82

7-1-1-4- گزارش هفتم: بررسی دلایل و روند شکل‌گیری کودتای 28 مرداد. 88

1-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملی.. 97

2-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمریکا 103

3-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگلیس…. 109

4-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نیروهای طرفدار سلطنت… 111

5-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی   114

6-2-1-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونیست‌ها 118

۳-1-4- گفتمان و انگاره‌های متن گزارش‌های «ویژه‌ی شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد»  119

2-4- تحلیل و بررسی متن مستند «مصدق، نفت و کودتا». 121

1-1-2-4 مضمون اول: جنبش ملی نفت؛ بهم ‌خوردن خواب آرام استعمار 121

2-1-2-4 مضمون دوم: جنگ سرد؛ نظم جدیدی برای جهان. 128

3-1-2-4 مضمون سوم: ایالات‌متحده؛ متحدی فرضی علیه بریتانیا 131

4-1-2-4 مضمون چهارم: بحران ملی.. 135

5-1-2-4 مضمون پنجم: قیام 30 تیر 1331. 138

6-1-2-4 مضمون ششم: نزدیکی حزب توده به مصدق. 143

7-1-2-4 مضمون هفتم: طراحی کودتا 145

8-1-2-4 مضمون هشتم: مرحله اول عملیات؛ کودتای ناکام. 151

9-1-2-4 مضمون نهم: مرحله دوم عملیات؛ موفقیت کودتای 28 مرداد. 158

1-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- دکتر مصدق و جبهه ملی.. 163

2-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آمریکا 168

3-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- انگلیس…. 172

4-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- شاه و نیروهای طرفدار سلطنت… 175

5-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی   178

6-2-2-4- تحلیل اطلاعات متن‌ها و فرا متن- حزب توده و کمونیست‌ها 182

۳-2-4- گفتمان و انگاره‌های متن مستند «مصدق، نفت و کودتا». 184

3-4- جداول یافته‌های تحقیق.. 188

5- فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها. 190

1-5- خلاصه­ی یافته‌ها 191

1-1-5- گزارش‌های «ویژه‌ی شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد». 193

2-1-5- مستند «مصدق، نفت و کودتا». 196

2-5- جمع‌بندی.. 199

3-5- محدودیت‌های تحقیق.. 200

4-5- پیشنهادها 200

1-4-5- پیشنهادهای آموزشی.. 200

2-4-5-پیشنهادهای پژوهشی.. 201

3-4-5-پیشنهادها به رسانه‌ی ملی و سایر رسانه‌ها 201

فهرست منابع و مآخذ. 203

 

فصل اول

 

کلیات تحقیق

 

1-1-‌ طرح مسئله

رسانه‌های جمعی را خواه مانند جبرگرایان تکنولوژیک شکل‌دهنده به واقعیت‌های اجتماعی بدانیم (مک‌کوایل، 1385، ص۹۵) یا وابسته به تغییرات اجتماعی، آنچه مسلم است تأثیر رسانه‌های جمعی بر مخاطبان خویش است. از همین روست که این رسانه‌ها عموماً توسط قدرت‌های اقتصادی و سیاسی برای مقاصد خاصی به کار گرفته می‌شوند. هرچند که کارکرد یک رسانه جمعی خاص تا حدودی به مالکیت آن بستگی دارد (مک‌کوایل، 1385، ص۹۷)، اما همواره دولت‌ها با ایجاد قوانین مشخص، محتواهای معینی را برای رسانه‌ها تعیین می‌کنند که بر سیاست‌گذاری‌ها و جهت‌گیری‌های این رسانه‌ها در زمینه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی اثرگذار است.

از سویی دیگر یکی از کارکردهای رسانه‌ها، توضیح، تفسیر و تشریح واقعیت‌های تاریخی و اجتماعی است (قندی، 1387، ص۴۷) که در سطوح مختلف ملی و بین‌المللی رخ می‌دهد. کودتای 28 مرداد سال 1332 که علیه دولت قانونی دکتر مصدق انجام شد، یکی از این رخدادهای تاریخی مهم ایران است که اسناد تاریخی گواه دخالت دولت‌های ایالات‌متحده آمریکا و انگلیس در این واقعه است (آبراهامیان، 1388؛ بهنود، 1371). این واقعه منجر به برکناری دکتر مصدق و روی کار آمدن زاهدی به‌عنوان نخست‌وزیر شد. تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی نیز که از سال 1387 فعالیت خود را آغاز کرده است، در شصتمین سالگرد این واقعه، برنامه‌های مختلفی را در حوزه‌های گوناگون برای تفسیر این واقعه تاریخی تدارک دیده و پخش نمود. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به گزارش خبری، مصاحبه) به‌عبارت‌دیگر(، برنامه‌ی تعاملی (نوبت شما)، میزگرد (پرگار)، هنری(تماشا)، مستند (مصدق، نفت، کودتا) و فیلم سینمایی (زنان بدون مردان) اشاره کرد که تمامی آن‌ها به‌نوعی به حوادث کودتای 28 مرداد 1332 اختصاص داشتند.

از یک‌سو، پخش چنین برنامه‌های مفصلی در ژانرهای مختلف درباره این واقعیت تاریخی، نشان‌دهنده اهمیت این واقعه برای این بنگاه سخن‌پراکنی است. از سویی دیگر، نحوه پرداخت و تفسیر و تشریح کودتای 28 مرداد که دولت انگلستان نیز در آن نقش فعالی ایفا نمود حائز اهمیت است. درزمینهٔ جهت‌گیری رسانه‌ها، این امر به یک واقعیت تبدیل‌شده است که هم مالکیت رسانه‌ها و هم ایدئولوژی کارکنان سازمان‌های خبری، نقش مهمی در جهت‌گیری محتواهای یک رسانه خاص ایفا می‌کنند (چامسکی به نقل از سورین و تانكارد، 1388، ص350). بنابراین، پیروی از یک ایدئولوژی خاص، می‌تواند بر نحوه پرداختن به واقعیت‌های اجتماعی، سیاسی و تاریخی اثرگذار باشد.

ازاین‌رو، این پژوهش به تحلیل گفتمان برنامه‌های مختلف بی‌بی‌سی فارسی در رابطه با کودتای 28 مرداد 1332 می‌پردازد. به‌عبارت‌دیگر، این پژوهش در پی تحلیل ایدئولوژی خاص سازمان رسانه‌ای بی‌بی‌سی فارسی در بازنمایی کودتای 28 مرداد 1332 است. چنانچه پیش‌تر هم ذکر شد، با توجه به نقش دولت انگلستان در جریان این واقعه تاریخی و وابستگی سازمان رسانه‌ای بی‌بی‌سی فارسی به دولت انگلستان، تحلیل گفتمان این برنامه‌ها می‌تواند به تحلیل و بررسی نحوه پرداخت این رسانه و ایدئولوژی خاص آن منجر شود.