با شروع سلطنت قاجار و هم زمان با گسترش روابط اروپاییان با ایران و وقوع مناقشات ایران با کشورهای روس و انگلیس، شکست­های پی در پیِ نظامی، سبب عقد قراردادهایی جهت جبران این ناکامی­ها شد که، در نهایت شکست­های سیاسی را نیز بدنبال داشت. جهت چاره­جویی این امر مهم و در پی فراگیری علم و تکنولوژی غرب، شاهد نفوذ اجتماعی و فرهنگی اروپائیان و ایجاد تحولات گسترده در ارکان نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران هستیم. تحولاتی که با تغییر نحوه نگرش به فرهنگ گذشته و هم چنین جهان پیش رو، بنیان­های هنری را نیز در ایران متأثر ساخت. وجوه دوگانه فرهنگ در جامعه، سبب دوگانگی درونی هنرمند و در نتیجه، دوگانگی هنر ایران گردید. چرا که وی از یک سو، هنوز به هنر گذشته تمایل داشته و پایبند هنجارها و معیارهای سنتی خویش بوده و از سوی دیگر، دنیای مدرن، جذابیت بسیاری را، برای وی در برداشت که ثمره آن برای هنرمند دوره قاجار، دیدی دو سویه است که منجر به تجربه، هنری نو می­شود که در همه زمینه­ها از جمله معماری، هنری سنتی که فنون و دست­آوردهای آن تا قبل از آن دوره، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و به بیان دیگر، میراث معماری گذشتگان بود، تأثیر گذارد. 

با ایجاد تحول و تغییر در زمینه ساخت و ساز بناها به لحاظ کالبدی و ظاهری، تزئینات وابسته به معماری دوره قاجار نیز دستخوش تغییراتی فراوان گشت. در این بین، تحول در شکل و ساختار پنجره ها و نورگیرها، از جمله ارسی­ها که جنبه تزئینی و کاربردی آنها، بطور همزمان در بناهای این دوره منظورنظر معماران بوده، امری اجتناب ناپذیر می­نمود.

ارسی­ها در معماری دوره قاجار، هم به لحاظ ساختاری و هم به لحاظ تزئینی با ارسی­ها در دوره های قبل یعنی دوره­های صفویه و زندیه متفاوت بوده اند. هدف از انجام این پژوهش، بررسی این تغییرات و هم چنین تعیین گستره آن در زمینه ساخت ارسی می­باشد. چرا که میراث امروز ما در حوزه هنر، در ارتباط با تحولات آن دوره بوده و این که شناخت تاریخ و گذشته خود، چراغ راه آینده است. اولین قدم جهت انجام این پژوهش، بررسی پیشینه تحقیق بود که با گردآوری و مطالعه آثار انجام شده در این زمینه، این موضوع روشن شد که تزئینات و ساختار ارسی در این دوره، بصورتی کلی بررسی شده و اغلب در این حوزه اشاراتی گذرا به تأثیرات غرب انجام گرفته است. شایان ذکر است که همه این آثار پژوهشی، به نوبه خود قابل تقدیر بوده و هر یک تلاشی در جهت روشن نمودن زاویه­ای از این امر مهم بوده

 است. با انجام این پژوهش سعی شده تا تأثیرات غرب در ساختار و تزئینات ارسی­ها در این دوره بررسی و شناسانده شود، هرچند قدمی ناچیز در این مسیر بوده باشد.

این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است:

در فصل اول به کلیّات تحقیق پرداخته شده است که در واقع مسیر پژوهش را روشن و با بیان روش و مراحل کار، رسیدن به هدف را امکان پذیر ساخته است. در فصل دوم، به مبانی نظری پژوهش و بررسی تاریخچه استفاده از چوب و هم چنین جایگاه نور و تاریخچه استفاده از نورگیرها در معماری ایران پرداخته شده است. در فصل سوم که بدنه اصلی این پژوهش می­باشد، در دو بخش اصلی به بررسی ساختار و تزئینات ارسی­ها در دوره قاجار پرداخته گردیده و جهت درک بهتر مطلب و هم چنین سندیت بخشیدن به مباحث ارائه شده، از تصاویر آثار به جای مانده، نمونه­هایی آورده شده است. و در نهایت در فصل چهارم به جمع بندی مطالب و نتیجه­گیری و تحلیل فرضیه­ها پرداخته شده است.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که آنچه در این پژوهش آمده، حاصل تلاش چند ماهه­ای است که تحت نظر راهنمایی و مشاوره و مصاحبه با اساتید ارجمند و فرهیخته، مراجعه به کتاب­ها، پایان نامه­ها، مقالات، اسناد مختلف و مراجعه حضوری و عکس­برداری از ارسی­ها در اماکن تاریخی، در نقاط مختلف در ایران، جمع آوری شده است. اما علیرغم همه کوشش­هایی که انجام شده، نگارنده این پژوهش را خالی از لغزش و نارسایی نمی­بیند و در نتیجه خود را از نقد، راهنمایی و آموختن بی­نیاز نمی­داند.

1-1-بیان مسئله:

ارسی از جمله آرایه­های چوبی است که می­توان آن را در زمره شاخص­ترین جلوه­های هنر سنتی ایران به شمار آورد که با توجه به جایگاه ویژه نور و نورگیرها در بناهای ایران، در دوره­هایی خاص، از مهمترین عناصر اصلیِ کاربردی و تزئینی معماری محسوب شده و بنا بر محل استفاده در بنا، کاربردهای مختلف داشته و دارای ساختار و تزئینات متنوع و متفاوت بوده است. بررسی آثار چوبی متعدد باقی مانده از دوره قاجار، حاکی از استفاده فراوان و خاص ارسی، در بناهای مختلف از جمله: مساجد، کاخها، زیارتگاهها و خانه­ها نسبت به معماری دوره­های قبل در ایران می­باشد.

 با توجه به افزایش روابط سیاسی و اجتماعی، هم چنین تعاملات فرهنگی و هنری بین ایران و جهان غرب در دوره قاجار و تأثیرپذیری هنر ایران از جمله معماری و تزئینات وابسته به معماری، بدیهی است كه بهره­گیری از عناصر چوبی در این دوره، از جهت ساختاری و تزئینی مهم تلقی شده و با تنوعات و تحولاتی نسبت به گذشته همراه می­باشد. این تحولات را می­توان در بهره­گیری بیشتر از چوب و تنوع تزئینات چوبی، خصوصاً ارسی در بناهای این دوره ملاحظه نمود.

با در نظرگرفتن این امر، بررسی ویژگی­های ساختاری و تزئینی ارسی و هم چنین یافتن علل و عواملی که سبب گردیده تا این آرایه­ها در معماری، مورد توجه خاص قرار گرفته و از آنها استفاده فراوان گردد، امری لازم و ضروری بنظر می­رسد.

1-2- اهداف تحقیق:

وجود ارسی­های متعدد باقی مانده در بناهای قاجاری، نشان­دهنده توجه فراوان به این عنصر در معماری این دوره نسبت به دوره­های تاریخی گذشته است. لذا اهداف این پژوهش را می­توان چنین عنوان نمود:

1-دست­یابی به ویژگی­های خاص، که موجب گردیده ارسی در معماری این دوره بسیار مورد توجه قرارگیرد و هم­چنین یافتن دلایلی که باعث گستردگی استفاده از آنها گردیده است.

2-بررسی تأثیرات حضور عناصر غربی در ساختار و تزئینات ارسی، در بناهای دوره قاجار.

1-3- سئوالات کلیدی تحقیق:

1-ویژگی­های ساختاری ارسی در بناهای دوره قاجار چیست؟

2- در ساخت ارسی از چه تزئیناتی استفاده شده است؟

3-شرایط فرهنگی و هنری دوره قاجار(با توجه به حضورگسترده غرب و تأثیر عناصر غربی بر تمامی شئونات زندگی اجتماعی، از جمله هنر) در روند تحول آرایه­های چوبی از جمله ارسی، چه تأثیری داشته است؟

1-4-فرضیات تحقیق:

1-با توجه به کاربرد دوگانه ارسی در معماری، هم به عنوان نورگیر و هم به عنوان جداکننده فضای داخلی بنا و در حکم یک ضلع دیوار، این عنصر به لحاظ ساختاری باید از استحکام لازم برخوردار بوده و هم چنین باید به گونه­ای طراحی و ساخته شده باشد که بتواند ورود نور از فضای بیرون به داخل بنا را تأمین نماید.

2-بنظر می­رسد، تمام تزئیناتی که بر روی آثار چوبی، در دوره­های هم زمان با ساخت ارسی مورد استفاده قرار می­گرفته، در تزئین این عنصر نیز بکار گرفته شده و در برخی موارد، تزئینات خاص و ویژه ای در ساخت ارسی استفاده شده است.

3-با توجه به فزونی ارتباط ایران با غرب در دوره قاجار، بنظر می­رسد بهره­گیری از ارسی و ویژگی­های خاص ساختاری و تزئینی آن، تحت تأثیر ارتباط با غرب، شکل گرفته است.

1-5-روش تحقیق:

نوع پژوهش بر اساس هدف، بنیادی بوده و بر اساس ماهیت و روش، تاریخی، توصیفی می­باشد و هم­چنین در این پژوهش گردآوری مطالب به روش ترکیبی کتابخانه ای – میدانی انجام گرفته است. در روش میدانی، بررسی نمونه ارسی­های موجود در بناهای دوره قاجار در شهرهای مختلف از نزدیک صورت گرفته و در کنار بررسی­های میدانی و عکس برداری از آثار، با تعدادی از اساتید ارسی­ساز و آگاهان از این هنر، مصاحبه انجام شده(سنت شفاهی) و آگاهی­های ارزشمندی به این مجموعه افزون شده است. هم چنین در روش کتابخانه­ای، گردآوری مطالب بر اساس منابع کتابی مدون و اسناد تاریخی بوده و لذا بر اساس اطلاعات بدست آمده با روش­های فوق، تحلیل نهایی لازم صورت گرفته است.