انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………………..293
چکــیده
یکی از جنبههای اجتنابناپذیر شعر، وجه اعتراضی آن است. از زمانی که شاعر با استفاده از احساس، اندیشه و تخیّل خود، شعرسرود، عنصر اعتراض، جزء لاینفک شعر او گشت. این اعتراض در تاریخ شعر فارسی، در قرنها و سبکهای مختلف، ابعاد و روشهای متفاوتی به خود گرفته است. در برههای از تاریخ این سرزمین، در رهگذر کودتای 28 مرداد سال 1332، سکوت و خفقان، حکمرانی خود را بر سرزمین ما آغاز میکند، روشنفکران و شاعران منزوی شده و تنها پناهگاه خویش را در سرزمین عشقهای زمینی میجویند و رژیم میکوشد تا جوانان را از سیاست دور کند. در این میانه، ناگهان زنی از راه رسید. زنی که بر خلاف پیشینیانِ خود، بیپروا، به تشریح و بیان احساساتِ زنانهی خود میپرداخت و چون سنّتشکن بود و بیپرده حرف میزد، نامش بر سر زبانها افتاد. فروغ فرخزاد با انتشار پنج مجموعهی شعری، با نامهای اسیر، دیوار، عصیان، تولدیدیگر و ایمانبیاوریمبهآغازفصلسرد،یکی از چهرههای برجستهی شعر معاصر ایران است. از این رو حوادث مختلف شخصی، از زمان تولد تا مرگ، به ویژه شکست در ازدواج و دوری از فرزند، طعنهها و سرزنش اطرافیان در واکنش به شعر او و از سویی دیگر فضای ملتهب جامعه، حوادث و اتفاقات سیاسیِ پس از کودتای 28 مرداد و ویژگیهای شخصیّتی فروغ، از او در عرصهی شعر، زنی معترض ساخت. فروغِ معترض، با طی کردن سیر و سلوک
فکری و زبانی و با انتشار پنج مجموعهی خویش، ابعاد گوناگون اعتراض را به شیوههای مختلف، بیان میکند. سه مجموعهی نخستین او چون آیینهای است که منعکسکنندهی دغدغههای فردی و اعتراضات شخصیِ زنی تنهاست. شکست در ازدواج، دوری از فرزند، وصف لحظات جانگداز دوری از معشوق، درد غربت، طرد شدن از خانواده، نکوهش خداوند به دلیل ناکامیها و شکست در زندگی فردی، بخصوص در
مجموعهی عصیان، از جمله مضامینی هستند که فضای اعتراضی این سه مجموعه را پر کردهاند. زنی بیپروا که در کنار بیان این احساسات، با محکوم کردن مرد، بهعنوان مسبّب اصلی اسارت، بر او میشورد. فروغ در دو مجموعهی پایانی، از منِ شخصی میگذرد و به منِ جهانی میرسد و ابعاد گوناگون اعتراضات اجتماعی و سیاسی را به تصویر میکشد. اعتراض به سکوت روشنفکران و بیتفاوتی مردم، در قبال جامعهی پس از کودتا، انتقاد از بیعدالتی و فقر، به تصویر کشیدن جامعهای با بافت سنتی آمیخته با جهل و خرافات، اعتراض به بی اعتمادی و دروغ، نکوهش زندگی تکراری و مصنوعی در جامعه و در نهایت فریاد بلند تنهایی، یأس و بدبینی، از جمله مضامینی است که فروغ در دو مجموعهی پایانی خویش، با به کار بردن واژهها و اوزان مدرن شعری و با رهایی از قالب چارپاره، به تصویر میکشد. بنابراین پرداختن به مقولهی اعتراض در پهنای ادبیات فارسیِ این سرزمین و عوامل تأثیرگذار بر اشعار اعتراضآمیز فروغ و همچنین بررسی مجموعه آثار فروغ از دیدگاه اعتراضی، به جهت مشخص کردن تحوّل فکری او و در آخر، تشریح ابعاد گوناگون اعتراض در آثار فروغ از جمله موضوعاتی هستند که فصـلهای دوم تا پنجم این پایـان نـامه را به خـود اختصـاص دادهاند.
کلـید واژههـا : فـروغ فـرخزاد، اعــتراض، عصـیان، بیپـروایی، مــنِ فردی، مــنِ اجتماعی
مقــدمه
در جامعه، زنانی هستند که چون نمیخواهند خفّاش صفت در تاریکیها پروازکنند و میل ندارند که در این راه، ریا و نفاقی بهکاربرند، به مصونیّت ظاهری که در پشت نام شوهر دارند، اهمیّت نمیدهند و حتّی به حرف مردم و آنچه به رسوایی تعبیر میشود، وقعی نمیگذارند و زندگی و آرامش ظاهری خود را برهم میزنند. فروغ فرخزاد یکی از این زنها بود. با این تفاوت که سرنوشت بسیاری از این زنان، سرگشتگی در زناشوییهای متعدد، با عشقهای بیفرجام و ماجراهای تلخ و شیرینِ هواهای دل است، تا سرانجام شیارهای شکستگی بر رخسارشان و برف پیری بر سرشان بنشیند و تن تبدارشان را رفتهرفته به برودت مرگ نزدیک کند؛ اما فروغ به عنوان یک شاعر، پس از رهایی از رنجیر زناشویی، دیگر تن به اسیری نداد؛ بلکه عصیان کرد و برای همیشه رها شد و رها زیست؛ زیرا اگر او از شوهر گسست، به شعر پیوست. پیوند او با شعر، در دالان پرپیچ و خم ادبیات این سرزمین، نخستینها را درپیداشت. فروغفرخزاد نخستین زنی بود که نظام مردسالاری در شعر را درهم شکست. او نخستین زن شاعری بود که در شعر خود، زبان زنانه را بهکاربرد. فروغ اولین کسی بود که در حوزهی شعر، بیپروا و با شهامت تمام، با علمِ قرارگرفتن در مقابل تیر طعنهها و اتّهامات، از معشوق مرد سخن گفت. او کسی بود که به خود جرأت داد تا در حوزهی اخلاق، برای نخستین بار در شعر، به تابوشکنی اخلاقی دست بزند. او شاعری بود که برای نخستین بار، آداب، رسوم اجتماعی و قراردادهای زندگی زناشویی را درهم شکست. فروغ فرخزاد نخستین زنی بود که با شهامت تمام، بسیاری از مفاهیم و مسائل هستی و آفرینش را به چالش کشاند و با زبانی اعتراضی، به گفتگو با خداوند نشست. همهی این نخستینها، در جامعهای با
بافت سنّتی و مذهبی، از او شاعری معترض ساخت. از این رو، شعر فروغ، شعر اعتراض است.. شعر فروغ در ذات و سرشت و نهادش، شگفتی اعتراض و فریادی است که از ماهیّت جان و زبان زنانه پرده برداشت و از یگانه زبان و ذهنیّت تغزّلی مردانه، آشناییزدایی کرد. همانگونه که هلنسیکو، طرفدار مکتب انتقادی اصالت زن و دیگر هماندیشان میگویند: زن باید خود را از سانسور، رهایی بخشد و شایستگیهای خود، تمنّاهای خود و قلمرو پهناور هستی خود را که مهر و موم نگهداری شده است، بازیابد و به این ترتیب همواره، از سخنی که نظام مردسالار، آن را تنظیم میکند، فراتر خواهدرفت و بدینسان فروغ فراتر رفت و در دورهای که زنان در پس پردهها و پستوها و حرمسراها به سرمیبرند و نمیتوانستند موجودیّت مستقلّی داشته باشند، فروغ با زبان اعتراض خویش، با انتشار مجموعههای شعری خود، قیامی تازه را جان بخشید. فروغ با انتشار اشعارخود و بیان حرفها و تجربههای شخصی وناکامیهای زندگی خویش، عقدهی دردناک و متورّم سکوت زن ایرانی را که باعث خفقان او شده بود، گشود.ابتدا ذهن و اندیشهی او در سه مجموعهی شعری نخستین خود یعنی سایه، دیوار و عصیان، از ناکامیهای شخصی زندگی خویش، با زبان اعتراض پرده برداشت و سپس همان ذهن که در مجموعهی پایانیِ تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، مظهر تجلّی اندیشه و عاطفهی انسانی و اجتماعی شده بود، فروغ را وا داشت تا از فضای مضامین شخصی و فردی که از تمنیّات و احساسات او برمیخاست، فراتر رود و به اجتماع پیوند خورد و دردِ اجتماع و نابسامانیهای رشدیافته در آن را با زبان اعتراضی و دردآلود فریاد زند؛ ولی افسوس که در اوج شکوه و اعتراض بود که ناگاه دست تقدیر و سرنوشت، او را از ادامهی فریادهایش بازداشت و وجودش را از پیکرهی ادبیات اعتراض جدا ساخت؛ اما اعتراضش و نامش هنوز در گوش انسانهای دردکشیده و مظلوم تاریخ، طنینافکن است.
-1- بیان مساله
شاعران و نویسندگان ادبی به دلیل ادراک بالاتر نسبت به سایراقشار جامعه، گاه به دلیل داشتن مشکلات فردی و گاه با درک نابسامانیهای جامعه و با احساس تعـهّد نسبت به اقشــار جامعه، اعتراض و درد خویش را در قالب اثری هنری عرضه میکنند که تاثیر آن بسیار بیشتر از بیان عادی مسأله است. در این میان، شعر یکی از قالب های هنری است که با به کارگیری زبان و قالبی آهنگین و موزون، راه نفوذ خود را تا عمق جان شنونده، در زمانها و مکانهای مختلف بازمیکند و رسالت خود را بهتر به انجام میرساند. در ادب کهن فارسی، اگرچه میتوان عنصر اعتراض را دید و صدای شاعران معترض را شنید؛ اما هیچ گاه اعتراضشان به گفتمان تبدیل نشده و اعتراض آنها، غالبا به صورت پند و اندرز، و در پارهای از موارد، به صورت انتقاد از حاکمان، در قالب شیوههای هجو و هزل باقی ماندهاست؛ ولی در حوزهی اعتراضات عرفانی و اعتقادی، بزرگانی چون حلاج، اعتراض خویش را بی پروا بیان کردند که نه تنها به گفتمان تبدیل شده؛ بلکه غوغایی نیز به پا کردهاست.در سال های پس از مشروطه، زن ها متوجه شدند که دستآورد چندانی از مشروطیت نصیب آن ها نشد و معدود شاعرانی، با حسرت و احتیاط و با تکیه بر اصول اخلاقی و احترام به آداب و رسوم اجتماع، به بیان اعتراض پرداختند؛ اما فروغ این حسرت را با شجاعت تمام و دوری از تزویر بیان کرد.
پیش از فروغ، ندای ماندگاری که در دادخواهی زنانه برخاسته باشد، وجود ندارد و اگر چیزی گفته شده یا بیتی سروده شده، بسیار کم مایه و ضعیف بوده است؛ اما راز ماندگاری فروغ، گفتن حرف دل است و دیدن نادیده گرفتهها. وی زنی است که تحوّل درونی و روحی خود را با تمام آنچه در جامعه اتفاق میافتد، بیپروا بیان میکند.
گاهی اعتراض نه تنها اوضاع نابسامان جامعه را به چالش می کشاند؛ بلکه آنچنان عصیانگر است که سنتهای شعری و آداب و رسوم اجتماعی ، اخلاقی و خانوادگی را دگرگون میکند و شاعری چون فروغ فرخزاد، شهامت مییابد تا بیپروا، با قیام علیه سنّت مردانه در شعر، آن چه را که میاندیشد بر صفحهی کاغذ بنگارد. تاریخ ادبیات ایران، سنّت و سیاست ایران، همواره گسترهی زبان و سخن مردانه بوده و محروم و بیبهره از زبان زنانه بودهاست. حدود، خطها و مرزهایی که سامانهی مردسالار تعیین میکند و قراردادها و هنجارهایی که سنتهای مردانه تعریف و تبیین میکند، تنها حضور کنشمندانهی مردان و صدای مردانه را برتافته است. و تابِ بازتاب صدای زنان را که از زبان و ذهن مردانه دور باشد، نیاورده و هرگونه کنش اجتماعی، زبانی و ادبی ساختشکنانه از سوی زنان را به شدت سرکوب کرده است. اشعار فروغ فرخزاد نخستین جلوهمندی زبان و صدای ویژهی زنان، در ادبیات ایران است. و آن را باید افزون بر ساخت شخصیتی وی، محصول وضعیت نوپدید جامعه و دگرگونی اجتماعی پنداشت که برّندگیِ جسارت و شهامت فروغ، در بافت سنگوارهای سخت آن، امکانی برای نمود هستی زنانه فراهم ساخت. فروغ با بهکارگیری این جسارت و شهامت و با تاثیر از زندگی شخصی و حوادث اجتماعی، افکار و اندیشههای خود را در قالب زبان زنانه، به اعترضکشاند و از خود در عرصهی زبان و ادبیات فارسی، شاعری معترض ساخت. بنابراین ابعاد گوناگون اعتراضات فردی و اجتماعی که از ارکان اصلی و محتوایی شعر او قلمداد میشود، مهمترین مسالهی قابل تحقیق و پژوهش درمورد شعر این شاعر است و از این جهت قابل تحلیل و بررسی است.
