دانشگاه آزاد اسلامی
واحد دامغان
دانشکده
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته معماری
گرایش معماری- معماری
عنوان
تحلیل ساختاری و فضایی عنصر چوب در معماری بومی استان گیلان
استاد راهنما
دکتربهنام قلیچ خانی
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول- کلیات
1-1-بیان مساله : ……………………………. 1
1-2-سوابق تحقیق : …………………………… 3
1-3-پرسش های تحقیق : ………………………… 5
1-4-فرضیه های تحقیق : ……………………….. 5
1-5-اهداف تحقیق : …………………………… 6
1-6-نوع روش کار : …………………………… 6
فصل دوم
2-1-1ویژگی های جغرافیایی : …………………… 8
2-1-2 ویژگی های اقلیمی استان گیلان: ……………. 9
2-1-3 رودها و منابع آبی مهم:………………….. 11
2-1-4 تاریخچه: ……………………………… 12
2-1-5 گیلان در دوره صفویه و کیاییان: …………… 13
2-1-6 میرزا کوچک خان جنگلی و دکتر حشمت ………… 15
2-1-7 انسان شناسی :………………………….. 16
2-1-7-1 گروههای قومی گیلان:……………………. 16
2-1-7-2 نژاد: ………………………………. 17
2-1-7-3 زبان: ………………………………. 17
2-1-7-4 مذهب: ………………………………. 18
2-1-8 اقتصاد: ………………………………. 19
2-1-8-1 قابلیتهای كشاورزی ومنابع طبیعی استان گیلان . 19
2-1-8-2 قابلیتهای صنعتی ومعدنی استان گیلان ……… 20
2-2-1 تفاوت معماری بومی با معماری سنتی:………… 22
2-2-2 معماری بومی روستایی و شهری استان گیلان ……. 22
2-2-3 معماری روستایی گیلان ……………………. 23
2-2-3-1 تلمبار : ……………………………. 23
2-2-3-2 کتام: ………………………………. 25
2-2-3-3 کندوج……………………………….. 26
2-2-4 انواع بناها در گیلان…………………….. 28
2-2-4-1 گالی پوش خانه ………………………. 28
2-2-4-2 لته سر………………………………. 29
2-2-4-3 سفالی خانه ………………………….. 30
2-2-4-4 سیمکاخانه ………………………….. 31
2-2-5 معماری شهری گیلان ………………………. 31
2-2-5-1 جهت بنا …………………………….. 33
2-2-5-2 شکل ساختمان …………………………. 34
2-2-5-3 فرم بنا …………………………….. 34
2-2-5-4 ارتباط با طبیعت ……………………… 35
2-2-5-5 سیرکولاسیون…………………………… 36
2-2-6 نتیجه گیری ……………………………. 36
فصل سوم
3-1-تاریخچه چوب …………………………….. 39
3-2 جنگل …………………………………… 39
3-3 اهمیت جنگل ……………………………… 41
3-4 نقش زیست محیطی جنگل ……………………… 42
3-5 گونه ها، تیپ ها و جوامع جنگلی گیلان ………… 42
3-6 جوامع جنگلی گیلان…………………………. 44
3-6-1 جامعه اوری، کچفوتوس ……………………. 45
3-6-2 جامعه راش ……………………………. 46
3-6-3 جامعه بلوط، ممرز ……………………… 47
3-6-4 جامعه آزاد ……………………………. 48
3-6-5 جامعه انجیلی …………………………. 49
3-6-6 جامعه لرگ، توسکا و سفیدپلت …………….. 50
3-6-7 جامعه شمشاد …………………………… 51
3-6-8 جامعه زربین …………………………… 52
3-7 بهره برداری از جنگل های گیلان ……………… 53
3-8 نتیجه گیری ……………………………… 55
فصل چهارم
4-1-1آثار چوبی در دوران تاریخی ……………….. 56
4-1-2 تاریخچه چوب در ایران …………………… 57
4-1-3 خواص چوب ……………………………… 59
4-1-4 انواع ساختارهای چوبی در معماری ………….. 60
4-1-4-1 ارسی ……………………………….. 60
4-1-4-2 پله ………………………………… 61
4-1-4-3 تخت ………………………………… 62
4-1-4-4 تیرهای چوبی …………………………. 62
4-1-4-5 در …………………………………. 63
4-1-4-6 زیارتنامه ها و کتیبه های چوبی ………… 64
4-1-4-7 ستون های چوبی ……………………….. 65
4-1-4-8 شیرسر ………………………………. 65
4-1-4-9 صندوق قبر …………………………… 65
4-1-4-10 ضریح ………………………………. 66
4-1-4-11 قاب ………………………………. 66
4-1-4-12 گره چینی و کاربرد آینه ………………. 67
4-1-4-13 گلدسته …………………………….. 67
4-1-4-14 منبر ……………………………….. 68
4-1-4-15 نرده ………………………………. 68
4-1-4-16 نورگیرهای چوبی یا دارافزین ………….. 69
4-2 عناصر سازه ای گیلان ………………………. 70
4-2-1 پی …………………………………… 70
4-2-1-1 پی شیکیلی ………………………….. 70
4-2-1-2 پی سگت چاه ………………………….. 72
4-2-1-3 پی پاکونه …………………………… 73
4-2-2 ستون ………………………………… 77
4-2-3 انواع دیوار …………………………… 78
4-2-3-1 دیوار زگالی …………………………. 78
4-2-3-2 دیوار زگمه ای ( دارورچین)……………… 81
4-2-3-3 دیوار خشتی آجاری …………………….. 83
4-2-4 انواع سقف …………………………….. 86
4-2-4-1 گالی پوش ……………………………. 86
4-2-4-2 لت پوش ……………………………… 88
4-2-5 عناصر معماری ………………………….. 94
4-2-5-1 کف سازی …………………………….. 94
4-2-5-2 پله ………………………………… 95
4-2-5-3 نرده ……………………………….. 96
4-2-5-4 در و پنجره های چوبی …………………. 98
4-2-5-5 دستک منازل …………………………. 99
4-2-5-6 پوشش بامی چوبی ………………………. 100
4-2-6 اتصالات ………………………………. 105
4-2-6-1 اتصال کام و زبانه …………………… 105
4-2-6-2 اتصال نیم به نیم ……………………. 105
4-2-6-3 اتصال گوه بندی……………………….. 106
4-2-6-4 انواع اتصالات استفاده شده در بناهای گیلان…. 106
4-2-7 نتیجه گیری ……………………………. 108
فصل پنجم
5-1-نگاهی به پژوهش پیش رو:……………………. 110
5-2-روند انجام پژوهش: ……………………….. 111
5-3-نتایج:………………………………….. 112
5-4-فرضیه…………………………………… 114
5-5-پیشنهاد ها برای پژوهش های آینده: ………….. 115
منابع:……………………………………… 116
فصل اول- کلیات
1-1-بیان مساله :
ایران به لحاظ تنوع اقلیمی یک نمونه خاص در میان سایر کشورهای دنیا به حساب می آید و شاید کمتر کشوری را بتوان یافت که تا این حد برخوردار از اقلیم های مختلف باشد. در ایران هوای گرم و خشک، سرد و کوهستانی، معتدل و مرطوب و گرم و مرطوب را می توان در نواحی مختلف کشور مشاهده کرد.
این تنوع آب و هوایی تاثیر مستقیمی بر سبک زندگی مردم و همچنین معماری و شهر سازی آنان گذاشته است به طوری که بناها و نحوه ی شهرسازی و مصالحی که در هر ناحیه استفاده شده است در هر منطقه بستگی به اقلیم آنجا دارد. در هر مکانی با توجه به آب و هوای آن ناحیه و نیاز انسان ها به سرما یا گرمای بیشتر و رسیدن به شرایط آسایش معماری متفاوتی را می توان دید و همچنین مصالحی که برای ساخت بناها استفاده می شده از مصالح بوم آورد آن منطقه بوده است.
در گذشته به دلیل حمل ونقل سخت مصالح سعی می شده که از مصالح در دسترس همان مناطق برای ساخت بناها استفاده شود. در این میان حاشیه ی شمالی رشته کوه البرز که در جنوب دریای مازندران قرار دارد واجد کیفیت اقلیمی خاص و متفاوت نسبت به سایر مناطق ایران است و مهمترین ویژگی و وجه تمایز آن با سایر مناطق ایران برخورداری از بارش های فراوان و رطوبت هوا است.
همچنین به لحاظ محیطی نزدیکی به دریا و بدنه های پهناور و بزرگ جنگلی، این منطقه از ایران را نسبت به سایر پهنه های اقلیمی متفاوت می کند. استان گیلان به عنوان غربی ترین و مرطوبترین بخش این خطه دارای نوع خاصی از معماری بومی است که به صورت سازگار با آب و هوای این منطقه در طول سالیان دراز شکل گرفته است.
در این استان چه در معماری شهری و چه در معماری روستایی نوع خاصی از معماری را می توان مشاهده کرد که در راستای غنی بودن جنگل ها و وجود چوب در این منطقه می باشد. همان طور که گفته شد در گذشته از مصالح بوم آورد برای ساختن بناها استفاده می شده است. در این استان به دلیل وجود جنگل های پهناور و همچنین خاک حاصلخیز از چوب درختان برای ساخت بناها استفاده می کردند، به طوری که در همه ی ساختمان ها هم در شهر و هم روستاها از چوب استفاده شده است.
اغلب بناهای این استان از پی تا سقف آن ها از چوب ساخته شده است و به دلیل این که از چوب های مقاوم استفاده می کردند این ساختمان ها عمر طولانی داشته اند و زود از بین نمی رفتند. برای ساخت این ساختمان ها از روشهای گوناگونی استفاده می شده است. در این استان شاهد تنوع زیادی از ساختمان ها که هر کدام در نوع خود جذابیت ویژه ای دارند را هستیم. در آن زمان در این استان بیشتر از آن که بناها در ساخت ساختمان ها نقش اساسی داشته باشند نجارها نقش مهمی را ایفا می کردند. نحوه کار با چوب ، نحوه اتصال آن ها، ابزارهایی که برای ساخت آن ها استفاده می شده و این که از چه نوع چوبی در کجا استفاده شود در تبحر نجارها بوده است.
به دلیل رطوبت بالای این منطقه چوب بهترین گزینه برای ساخت بناها بوده چون هر مصالح دیگری در مقابل رطوبت زیاد مانند چوب مقاومت نداشته و زود از بین می رفتند.انتخاب چوبهایی که در نقاط مختلف یک بنا استفاده می شده از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. نکته دیگر این است که چوبها علاوه بر این که مزایای زیادی دارند معایبی هم نیز دارند. شناسایی چوبها و این که هر چوبی با توجه به مزایایی که دارد بهترین کاربرد را در کدام قسمت ساختمان دارد نیازمند تجربه و شناخت بسیاری از درختان داردکه در آن دوره نجارها و بناها به مقدار کافی این شناخت را داشتند.
چوب در ساختن ساختمان های استان گیلان، هم نقش سازه ای بسیار قوی و هم نقش معماری قوی داشته است. در دیگر نقاط کشور از چوب اگر استفاده می کردند برای عناصر معماری نظیر درب و پنجره بوده ولی در شمال ایران و به خصوص در استان گیلان چوب نقش همه متریال هایی که در بقیه نقاط کشور استفاده می کردند را ایفا می کرده است. در این استان نیز برای ساخت اسکلت بنا هم از چوب استفاده می شده است ولی برای ساخت پی به روش های مختلف تا سقف ها و ستون ها و دیوارها و همچنین برای ساخت تمام عناصر سازه ای از چوب به روشهای مختلف بهره می بردند. برای ساخت همه عناصرمعماری نظیر درب، پنجره، پله، نرده و… نیز فقط از این عنصر بهره برده و همچنین در ساخت وسایل منزل نیز از چوب استفاده می شده است.
این تحقیق به دنبال بررسی و تحلیل حضور عنصر چوب در معماری بومی این منطقه است و در پی آن است که با مطالعات میدانی و کتابخانه ای و حضور بر سر بناهای بومی این استان، به دسته بندی و تحقیق پیرامون حضور عناصر چوبی در معماری و ساختار بناهای این منطقه بپردازد. پرداختن به موضوعاتی نظیر شناخت انواع چوب های مورد استفاده، جایگاه حضور این چوب ها در بناها، روش های عمل آوری و آماده سازی چوب، استفاده از چوب به عنوان عنصر تزئینی، حضور چوب به عنوان عنصر سازه ای در بنا و موضوعات مشابه، بخش های اصلی
این تحقیق را تشکیل می دهد.
1-2-سوابق تحقیق :
نگاهی گذرا به تاریخ ما را به وضوح به این نکته می رساند که چوب در عرصه های مختلف زندگی بشر ماده و مصالحی پر حضور بوده است. بنابراین چندان عجیب نخواهد بود چنان چه انتظار داشته باشیم که افراد بسیاری در ادوار تاریخی گذشته و حوزه های متفاوت جغرافیایی قدم در راه پژوهشی مرتبط با چوب گذاشته باشند. حال چه این پژوهش ها مستقیما با حوزه ی ساختمان و معماری مرتبط بوده باشد و چه از زوایایی دیگر به موضوع چوب نظری افکنده باشد.
از آن جا که محوریت پژوهش پیش رو مربوط به حضور چوب در معماری و ساختمان است.طبیعی است که ما نیز در معرفی سوابق تحقیق به سراغ آن دسته از منابعی برویم که ارتباط بیشتری با این مسأله داشته باشد در یک دسته بندی کلی این موارد را می توان در حوزه های زیر معرفی کرد:
الف- کتاب ها
ب- مقالات علمی
ج- پژوهش های دانشگاهی
د- سایر پژوهش ها
نکته ای که پیش از بیان پیشینه ی تحقیق باید به آن توجه کرد این است که با توجه به ظرفیت های موجود در پژوهش پیش رو در این جا ناچاریم تنها از مواردی محدود نام ببریم و طبیعتا به سراغ آن دسته از منابع خواهیم رفت که در مسیر این پژوهش ما را یاری می رساند.
الف- کتابها
از مهمترین کتاب هایی که در این جا قابل ذکر است می توان موارد زیر را برشمرد:
1 – برومبرژه،کریستیان،1370،مسکن و معماری در جامعه ی روستایی گیلان،علاءالدین گوشه گیر،تهران، چاپ اول
زمرشیدی،حسین،1389،معماری ایران اجرای ساختمان با مصالح سنتی،تهران، چاپ یازدهم 2 –
3 – معماریان، غلامحسین،1391، معماری مسکونی ایرانی گوده شناسی برونگرا،تهران، چاپ ششم
4 – رحمانیان، جمشید 1387، طراحی سازه های چوبی، انتشارات دانشگاه علم وصنعت، تهران
5-Holan, Jerri,1990, Norwegian Wood: A Tradition of Building, Rizzoli First edition
6-Makoto, Suzuki,1979, Wooden Houses, Harry N Abrams; 1st Am. ed. Edition
7-A. J. Bicknell & Co,2006, Victorian Wooden and Brick Houses with Details, Dover Publications
ب- مقالات علمی :
درباره ی مقالات، اشاره به این نکته ضروری است که متاسفانه مقالات چندانی در مجلات معتبر علمی داخلی در ارتباط با محورهای چوب و معماری وجود ندارد و تعداد انگشت شماری در این زمینه قابل اشاره است اما اگر خارج از این محور به موضوع چوب نگاه بیندازیم می توانیم به مجلات و به تبع آن مقالات بسیاری دسترسی داشته باشیم. برای مثال می توان به مقالات قابل توجهی که به صورت تخصصی به چوب شناسی و جنگل شناسی مربوط اند اشاره کرد اما در میان مقالات مرتبط با چوب و معماری نمونه های زیر قابل ذکر هستند:
1 – یوسفی،1385،واچینی و دوباره چینی خانه های روستایی جلگه ی شرق استان گیلان، مجله کندوج، شماره 2
خاکپور،1384،ساخت خانه های شیکیلی در گیلان،نشریه هنرهای زیبا،شماره 25 2 –
3 – موسوی،1386، خانه ی میرسیار،مجله کندوج،شماره 4
4- Stephen, Tobriner,1999, Wooden Architecture and Earthquakes in Turkey
5-YAMATO, Satoshi,2005, The Tradition of Wooden Architecture in Japan
6-Adem Dogangun, Iskender Tuluk,2008, Traditional wooden buildings and their damages during earthquakes in Turkey
ج- پژوهش های دانشگاهی
این پژوهش ها عمدتا در دو دسته پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری و همچنین طرح های پژوهش دانشگاهی قابل بررسی هستند. متاسفانه در این زمینه نیز دست ما چندان پر نیست و تنها به برخی موارد محدود یافت شده اکتفا می کنیم.
1 – کریمی، محمد صادق ،1390، چوب در گذشته معماری ایران و نقش آن در معماری پایدار، دانشگاه علوم تحقیقات واحد تهران
2 – علایی ،علی، 1388، کاربرد چوب در ساختمان، دانشگاه علم و صنعت
3 – حسینی، سپیده، 1391، انواع چوب و کاربرد آن ها، دانشگاه علوم تحقیقات واحد تهران
د- سایر پژوهش ها:
منظور از سایر طرح های پژوهشی آن دسته از پژوهش ها است که بیرون از موارد 3 گانه فوق یافت می شوند. مثلا پژوهش هایی توسط سازمان ها و نهاد ها و حتی شرکت های خصوصی به انجام می رسند مثلا بنیاد مسکن- میراث فرهنگی یا وزارت راه و شهرسازی. مواردی از این پژوهش ها قابل ذکراند:
1 – چرختاب مقدم،نعمتی مژده،حسینی،1391،بررسی معماری چوبی کرانه جنوبی دریای خزر، سازمان مسکن استان گیلان
2 – عظیمی- جمشیدیان،1384،بررسی اثرات کالبدی اجرای طرح هادی روستایی غرب گیلان، بنیاد مسکن استان گیلان
1-3-پرسش های تحقیق :
- آیا عنصر چوب در معماری بومی استان گیلان عنصر اصلی و تعیین کننده نخستین است یا عوامل موثر دیگری که نسبت به این عنصر جایگاه مهمتری دارند در این معماری دیده می شوند ؟
- آیا استفاده از عنصر چوب فقط به دلیل در دسترس بودن در این بنا ها صورت گرفته است و آیا استفاده کنندگان از این مصالح برای شکل دادن معماری بومی، شناخت قبلی نسبت به این متریال و خاصیت و ویژگی های آن داشته اند یا نه ؟
- آیا سازگاری عنصر چوب با اقلیم معتدل و مرطوب شمال کشور، مورد کشف و نظر استفاده کنندگان و سازندگان این بناها بوده است یا نه؟
- اتصالات چوبی که بخش مهمی از ساختار این بناها را تشکیل می دهد، تا چه حد با مدل سازه ای رایج در این بناها تطبیق و سازگاری دارد؟
1-4-فرضیه های تحقیق :
- چوب عامل اصلی و تعیین در معماری بومی استان گیلان است .
- استفاده از این عنصر در بناهای گیلان با شناخت قبل و بر اساس جایگاه استفاده از آنان و بنا صورت گرفته است
- به لحاظ اقلیمی، عنصر چوب سازگاری مناسبی با آب و هوای معتدل ومرطوب استان گیلان دارد .
- اتصالات چوبی به کار رفته در ساختار این بناها با مدل سازه ای رایج در این مناطق انطباق و سازگاری دارد
1-5-اهداف تحقیق :
- بالا بردن فهم عمومی از معماری بومی کشور از طریق شناخت معماری استان گیلان
- ارائه دسته بندی جدید و به دست دادن منابع تحقیقی نو برای تحقیق پیرامون حضور چوب در معماری ایران
- پیشنهاد راه کارهای جدید برای استفاده از چوب در معماری معاصر ایران از طریق شناخت این عنصر در معماری گذشته و استفاده از تجربه های پیشینیان در این زمینه.
1-6-نوع روش کار :
الف. نوع روش تحقیق
به لحاظ روش شناسی تحقیق، با توجه به این که بخشی از فعالیت های تحقیقی معطوف به توصیف واقعیت خارجی بناها و مشخصات فیزیکی و فضایی آنها است و در بخش دیگری از پژوهش به دلیل نیاز به تحلیل باید به مقایسه موضوعات مختلف پرداخت و معیاری برای این مقایسه تعریف کرد، روش تحقیق توصیفی مقایسه ای (بر اساس تقسیم بندی متدولوژی های تحقیق از دیدگاه استیوارت چپین) پیشنهاد می گردد.
به لحاظ روششناسی تحقیق، با توجه به این که بخشی از فعالیت های تحقیقی معطوف به توصیف واقعیت خارجی ساختارهای مبتنی بر چوب و مشخصات فیزیکی و فضایی آنها است و در بخش دیگری از پژوهش باید به مقایسه ی موضوعات مختلف پرداخت و معیاری برای این مقایسه تعریف کرد، بر اساس تقسیم بندی متدولوژی های تحقیق از دیدگاه استیوارت چپین ، روش تحقیق «توصیفی، مقایسه ای» اتخاذ شده است(Chapin,1949,460-462). از زاویه ی راهبردهای تحقیقی که لیندا گروت و دیوید وانگ دسته بندی و معرفی کرده اند، پژوهش حاضر به تحقیق «تفسیری-تاریخی» نزدیک و شبیه است. در این نوع از، تحقیق جستجوی پدیده ای اجتماعی کالبدی در زمینه ای پیچیده با جهت گیری تبیینی روایتی کُل نگر تعریف می شود.(گروت و وانگ،136،1386)
ب. روش گردآوری اطلاعات (میدانی، کتابخانه ای و غیره )
- مطالعات کتابخانه ای: بررسی ادبیات موضوع و جستجو در مطالعات پیشین که در کتاب ها، مقالات، طرح های پژوهشی و پایان نامه های دانشجویی مرتبط با موضوع مندرج است.
