و روش تحقیق

درآمد

ژاک ماریتن (1882-1973م) فیلسوف، متأله، متفکر اجتماعی و روشنفکر کاتولیک سدة بیستم، از نگاه بسیاری از شارحان وی، از مهمترین هواداران و ادامه دهندگان میراث فلسفی-کلامی قدیس توماس آکوئیناس است. وی از پیشگامان طرح نظریة حقوق بشر جهانی با رویکردی دینی (کاتولیک) و یکی از نویسندگان اعلامیة جهانی حقوق بشر است. وی با دغدغه­های ژرف دربارة معنای هستی، وجود خداوند و جایگاه ایمان در جهان نو، سیر فلسفی خود را آغاز کرد و سرانجام پس از سپری کردن راهی دراز، به تفسیر میراث تومایی روی آورد و نظام معرفتی ویژه­ای را بنیاد نهاد. ماریتن، دانش آموختة دانشگاه سوربن بود و بیشتر تعلیم فکری خود را در فرانسه یافت، اما پس از آنکه به ایالات متحدة آمریکا پا نهاد، دامنه تأثیر و نفوذ اندیشه­اش گسترده شد و توانست در فضای روشنفکری دینی در این کشور، به ویژه در دهة سی

 قرن بیستم میلادی، مقامی چشمگیر پیدا کند.

ماریتن نظریات خود را با پرسش­های مابعدالطبیعی آغاز کرد؛ ولی در چهارچوب رسمی مابعدالطبیعه باقی نماند و رابطة مبانی مابعدالطبیعی خود را با رشته­ای از پرسش­ها در قلمرو فلسفة اخلاق، فلسفة حقوق، فلسفة سیاسی، فلسفة علوم اجتماعی و نیز زیبایی­شناسی به تفصیل مورد بررسی قرار داد.

شماری از فیلسوفان سدة بیستم باور دارند که اندیشه­های قدیس توماس آکوئیناس گرایش­های فلسفی مهمی را در این دوره تغذیه کرده و در چالش با پرسش­های تازة زمانه، از نو زنده شده­ است. در همین راستا، ژاک ماریتن با بهره­گیری از آموزه­های تومایی با دغدغه­هایی رویارو شد که علم، سیاست، جامعه و زندگی جدید برای انسان مؤمن آفریده است. از این رو، پرداختن به اندیشه­های ماریتن، در حکم بازگشت به تاریخ سپری شدة فلسفه نیست، بلکه آزمودن پاسخ­هایی است که به پرسش­ها و گیر و گرفت­های نظری برآمده از دوران معاصر داده شده است.

در جهان امروز که انسانیت و معنویت به صورت جدی مورد هجمه­های خصومت­آمیز قرار دارد و صحبت از جنگ تمدنها است و کارآمدی و مبانی فلسفی-کلامی و سیاسی ادیان مورد چالش جدی واقع شده است؛ نیاز فوری و ضروری برای توسعه آرائی وجود دارد که گفتگو و تفاهم را میان سنتها و فرهنگ­ها توسعه دهد. امروزه رشد علم و فن­آوری جهان را به دهکده­ای جهانی در ورای فرهنگ و تمدن تبدیل کرده است. به نظر می­رسد که به تناسب رشد علم و فن­آوری، معرفت انسانها نسبت به یکدیگر افزایش پیدا نکرده است، بلکه برعکس، حتی گاه به از خودبیگانگی انسانها نیز انجامیده است. انسانها امروزه بیش از هر زمان دیگری مجبور به معاشرت و نزدیکی با یکدیگر گشته­اند و اثرگذاری آنها بر یکدیگر بسیار زیادتر از گذشته شده است. اگر تمایل به همزیستی مسالمت­آمیز و زندگی مبتنی بر صلح و صفا داریم، نیازمند به آشنایی با فرهنگ، تاریخ و سنت­های یکدیگر هستیم.

انتخاب ماریتن برای پژوهش در همین راستا صورت گرفته است. وی به صورت جدی به عنوان یک متکلم و فیلسوف و مؤمن معتقد کاتولیک در حوزۀ حقوق بشر و الهیات رهایی بخش تأثیر گسترده­ای در جهان غرب و آمریکای لاتین داشته است. در بررسی آرای او به دغدغه­های یکسانی برخورد کرده و مشابهت­های زیادی را در می­یابیم. با توجه به مطالب فوق، در این رساله به بررسی و نقد اندیشه­های فلسفی ژاک ماریتن در حوزۀ فلسفۀ سیاسی و فلسفۀ حقوق می­پردازیم.

:

مفهوم تزاحم و تعارض از لوازم معنایی تکامل و کمال در زندگی مادی است. همین تعارضات و تزاحمات است که موجب ارتقاء و یا سقوط در بین موجودات بطور اعم و انسان‌ها بطور اخص می‌شود. در بستر همین تعارضات در عالم انسانی است که یک طرف مدعی «حق»ّ می‌شود و طرف دیگر را به پایمال کردن حقوق خود متّهم می‌سازد. این دعاوی ممکن است دربارة روابط افراد با یکدیگر باشد، یا افراد با حکومت و یا حکومت‌ها با یکدیگر.

از این رو «حقّ» مفهومی است که هر انسانی به نوعی با آن آشناست و اغلب دربارة آن سخن می‌گوید و استدلال می‌آورد. مرتباً انسان‌ها مدّعی آن می‌شوند و یا حقّی را منکر می‌شوند. آنها برای حق خود می‌جنگند و کشته می‌شوند و یا می‌کوشند که حقوق دیگران را از بین

 ببرند. در ادیان و علی الخصوص اسلام نیز به حقّ هم در معنای «حق بودن» و هم در معنای «حق داشتن» توجه شده است. هرچند معنای اول در هستی شناسی و دومی در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها ریشه دارد؛ اما معنای دوم نیز به معنای اول باز می‌گردد و بدون آن ریشة خود را از دست می‌دهد. اساس همة موجودات حق است و هر موجود و به تبع آن هر انسانی حقوقی دارد و ادیان بر حق خواهی و مبارزه با ظلم و ستم تأکید ورزیده‌اند. در اندیشة اسلامی مسئله حق گستردگی خاصی دارد که از یک سو در قلمروهای گوناگون سیاسی، اخلاقی، حقوقی و اقتصادی و از سوی دیگر در قلمروهای زندگی فردی، خانوادگی، ملّی و بین المللی مطرح است. بطور اجمالی با مراجعه به منابع دینی و کتاب‌های فلسفی، کلامی، تفسیری و فقهی اندیشمندان مسلمان، به سادگی می‌توان گستردگی بسیارِ مسئلة حقّ را به اثباترساند. با توجه به این مطلب، در اندیشه اسلامی   مسئلة حق دو ویژگی بنیادین و مهم بدین قرار دارد: 1. رابطة حق با باورهای دینی (وجه وجودی حقّ) 2. رابطة حق با اخلاق و قانون.

از آنجا که موضوعات دینی و قرآنی تأثیر بسزایی در نوع اندیشة فلاسفه و اندیشمندان مسلمان دارند؛ مسئلة حق در میان اینان وجوه مشترک زیادی دارد. ما به عنوان وارثان فرهنگی کهن و باستانی با تمامی وجوه و گستردگی‌اش، می‌توانیم در حدّ وسع خود این سرمایه را شناخته و با به کارگیری مزیت‌های خاص آن آینده‌ای پربارتر را برای خود رقم بزنیم. از جمله وجوه مهمّ و قابل اعتنای این فرهنگ، حکمت اسلامی است که با وجود تمامی تلاشی که در بررسی ابعاد آن صورت گرفته امّا هنوز در این حوزه جای کار بسیاری باقی مانده است. از جمله حیطه‌هایی که می‌توان گفت در آن کار چندانی صورت نگرفته، نگرش به حکمت ذوقی و عرفان به عنوان علم است. در بستر این حکمت است که مشخّصه اصلی عرفان اسلامی، علم و معرفت می‌شود. در عرفان اسلامی بهترین راه سلوک راه شناخت حقیقت است و از این روست که تصوّف در عالم اسلامی به عرفان نیز شناخته می‌شود. در این سنّت سالک با شناخت و معرفت حقیقی است که به مرتبه عارفِ واصل نائل می‌آید.[2] هر چند این موضوع در تمامی حکمت‌های باستانی از یونان، هند، ایران و … وجود داشته و وجه مشترک همه آنهاست امّا در حکمت اسلامی به دلیل تأکید خاص اسلام بر دانش­آموزی و فضیلت علم و عالم، شناخت و معرفت وجه ممیزۀ عرفان اسلامی شده است.

حقیقت از جمله مبنایی‌ترین موضوعات اندیشه‌ی بشری همواره هم مورد اهتمام و مطمح نظر فیلسوفان بوده و هم به عنوان هدف غایی، همّت سالكان و عارفان را به خود جلب كرده است. ویژگی خاصّ فرهنگ اسلامی موجب شده است که استدلالی­ترین فیلسوفان مسلمان، به‌نحوی نگاهی اشراقی و عارفانه داشته باشند و لذا بتوان در این فرهنگ گفتگویی قابل فهم و عالمانه میان فیلسوف و عارف ترتیب داد و در این وادی با تمامی اختلافات و تفاوت‌های اندیشه‌ای، قائل به حکمتی فراگیر و مشترک شد.

از سویی می­بینیم فردی چون ابن سینا به عنوان فیلسوفی استدلالی كه در اغلب آثار خود پیروی از برهان عقلی را تنها راه وصول به علم حقیقی بر‌می‌شمرد و غایت قصوایش تعقّل معانی و علم به مجرّبات است؛ و سعادت را در علم و ادراک آنها می‌داند و می‌خواهد از طریق فلسفه به عالم عقلی و به عبارت دقیق‌تر عقل فعّال اتّصال یابد؛ معانی مختلف «حقّ» را (از جمله معانی وجودی آن را) در ابتدای مهمّ‌ترین اثر فلسفی خود، یعنی شفاء، آورده است. از سوی دیگر ابن‌عربی نیز به عنوان صوفی و عارفی سالک و  سرآمد نظریه پردازان در عرفان نظری كه آثار او در این زمینه نقطه عطفی در این علم محسوب می‌شود، «حقّ» و تجلیّاتش را اصلی‌ترین دغدغه تحقیقاتی خود قرار داده است. لذا برای فهم تطوّر معنای حق در فرهنگ و حکمت اسلامی در این رساله نظریات این دو قلّه رفیع حكمت اسلامی در زمینه «حقّ» را مورد مقایسه قرار می‌دهیم تا شاید از رهگذر این بررسی در این دنیای دگرگون شده، حقّ تعالی راهی برای بهتر شدن پیش رویمان قرار دهد.[6]‌‌‌‌

فصل اول: کلیات

موضوع تحقیق:

مقایسة نظریات ابن­سینا و ابن­عربی دربارة حقیقت

پرسش تحقیق:

سیر تحوّلی و تطوّری معنای حقیقت از ابن‌سینا تا ابن‌عربی چگونه بوده است و آنها در این موضوع چه اختلافات و چه اشتراکاتی دارند؟

با استفاده از موضوع رساله در پی آنیم که تطوّر معنایی مفهوم “حقّ” را بدست آوریم و رابطة میان ابن‌سینا و ابن‌عربی را در این موضوع استخراج نماییم. در ذیل این بررسی تا حدّی می‌توان رابطة میان فلسفه و عرفان نظری را در حکمت اسلامی به دست آورد.

:

تبیین مسأله :

امامت از اساسی ترین اعتقادات شیعه میباشد وبر همین اساس از قدیم الایام برنامه شبهه افکنی از سوی مخالفان نسبت به آن آغاز گردیده است، که در حال حاضر باتوجه به گسترش تفکر سلفی و ابن تیمیه ای این مساله صورت جدیدی به خود گرفته است.کتابی همچون الامامه والنص فیصل نور بطور گسترده و باتکیه به منابع شیعه در صدد انکار امامت ائمه برآمده است. لذا این تحقیق در پی آن است که امامت این سه امام بزرگوار را باتوجه به شبهاتی که در کتاب فیصل نور وابن تیمیه مطرح گردیده است پاسخ دهد.

گرچه این پژوهش با استعانت ازادله نقلی وعقلی همچون نص و عصمت به اثبات منصوصیت این سه امام بزرگوار می پردازد(فصل دوم)،

 لکن غرض اصلی پاسخ به شبهات وارده بر منصوصیت آنها می باشد(فصل سوم) که البته اثر قهری چنین کاری باز‌هم تثبیت امامت این سه امام بزرگوار خواهد بود.اما مباحثی همچون ویژگیها وشؤون امامت از قلمرو این تحقیق خارج است.

اهمیت موضوع:

از آنجایی که طرح شبهات می تواند ارکان اعتقادی عموم وحتی برخی خواص را متزلزل کند ، ضروری می نماید کار سلبی (یعنی پاسخ به شبهات ) در کنار کار ایجابی قرار گیرد تابه عنوان مکمّلی در زدودن آثار تخریبی مغالطات وشبهات عمل نماید.

اما در میان شبهات اولویت پاسخگویی با مواردی است که اهداف مهمتری را نشانه رفته اند واز آنجاییکه ولایت وامامت در معتقدات شیعه از جایگاهی بی بدیل برخوردار است

دراین نوشته پاسخگویی به یکی ازآخرین عملیات های فرهنگی دشمن یعنی کتاب الامامه والنص  و نیز برخی کتب مرجع وهابیت مثل کتاب منهاج السنه  مدنظر است.

پیشینه تحقیق:

اولین نگاشته‌ها در باب امامت به قرون اول ودوم باز می‌گردد.برخی از محققین، کتاب «الامامۀ » علی بن اسماعیل بن میثم تمار را اولین ویا از اولین نوشتارها درباب امامت میدانند.

لکن همزمان با تالیفات مؤید امامت شیعه،مخالفان نیز دست به تألیف نگاشته های شبهه افکن در امر امامت پرداختند که از جمله این افراد می‌توان به  ابو بكر اصم و هشام فوطى‏ اشاره نمود.

به مرور زمان وبا تحول در امور مختلف در نوع شبهه افکنی‌ها نیز تحول پدید آمد.تا اینکه در عصر حاضر بعضی از مخالفان فقط با استناد به مصادر ومنابع شیعی به ویژه با بهره گیری از احادیث ضعیف وگزارشات تاریخی مبهم شیعی به نقد عقاید شیعه از جمله امامت پرداخته‌اند که این نوع شبهه افکنی در نوع خود جدید می‌باشد.

از این رو این پژوهش نیز که به طور ویژه به پاسخ به همین دست شبهات پرداخته است درنوع خود کاری جدید است.

مورخان اندیشه اسلامی بر آنند که نزاع بر سر جانشینی پیامبر گرامی اسلامk وسلم از نخستین مباحث کلامی است که پس از آن حضرت، نزد امت وی رواج یافت. مواجهه شیعه با مسأله جانشینی پیامبرk وسلم ارائه نظریه امامت به عنوان استمرار نبوت بود که آن را جزو تعالیم و آموزه های دینی اسلام می دانستند. به این ترتیب، امامت، نه صرفا به عنوان نظریه سیاسی، بلکه به عنوان دیدگاه کلامی و یکی از اصول اعتقادی به میان آمد و مخالفتهای فراوانی را نیز برانگیخت.

موافقان و مخالفان نظریه امامت، به بحث و تحقیق پرداخته، مواضع یکدیگر را نقد کردند. تاریخ پرماجرای امامت در اندیشه دینی نزد مسلمانان، پربار از پژوهشهای گرانقدر در ساحت امامت است. هیچ یک از احادیث نبوی در صحت و تواتر به پایه حدیث غدیر نمی‏رسد. سخنان رسول اللهk و بیعت مسلمانان با علی در بزرگترین اجتماع اسلامی که تا آن روز نظیر نداشت و در محضر بزرگان صحابه برگزار گردید. امیرالمؤمنینj در دوران خلافت واقعه غدیر را مکررا در محاجّه با مخالفان در محضر مسلمانان یادآوری کرد و هر بار جمعی از صحابه که در غدیر حضور داشتند برخاستند و شهادت دادند

لذاحدیث غدیر بزرگترین حجت و مستند شیعه امامیه بر ولایت مطلقه علیj است. به استناد همین حدیث است که خلافت را موهبتی الهی

 می‏دانند نه مقامی که مردم انتخاب کنند.

اسناد حدیث غدیر نیز بر سایر احادیث نبوی برتری و امتیاز دارد. بیش از صد و ده تن از اصحاب پیغمبر و هشتاد و چهار تن از تابعین و سیصد و شصت تن از ثقات محدثین آن را روایت کرده‏اند.

از آنجا که در طول تاریخ اسلام کسی همچون امیرالمؤمنین علی‌j سراغ نداریم که تا این حد به او ظلم شده باشد لذا جا دارد که انواع این ظلم‌ها را بررسی کرده و در هر مورد به آن‌ها پاسخ دهیم، و این کار می‌تواند در رسیدن مردم به حق و حقیقت تاثیرگذار باشدو لذا در این اثر تلاش می کنیم ضمن اثبات ولایت وامامت حضرت علیj از نظر حدیث غدیر به پاسخ شبهات آن نیز پرداخته شود.

فصل اول

کلیات و مفاهیم

1. تبیین موضوع

امامت یکی از اصول مذهب و پایه اصلی استمرار دین می باشد.

مقصود ما از اصل «امامت» در اصول اعتقادى شیعه این است که بعد از پیغمبر اکرمk دوازده امام معصوم b یکى پس از دیگرى جانشینان بر حق آن حضرتk مى‌باشند.

این مسئله اثبات ولایت و امامت حضرت علیj از طریق فقط یکی از ادله شیعه یعنی حدیث غدیر می باشد.

حدیث غدیربه کمک ادله و قرائن بر آن، نشان می دهد «مولا» به معنای پیشوایی، امامت، خلافت، زعامت و ریاست امیرالمؤمنینj بعد از پیامبر اکرمk بر امور اخروی و دنیوی مسلمانان است.

از شاخصه های این مسئله این است که پس از اثبات امامت حضرت علیj ، پاسخ به شبهات، مفسرین، مورخین، وعلماء اهل تسنن به حدیث غدیر می پردازد.

رویکرد این پایان نامه کلامی ، روایی و تفسیری می باشد.

آخرین و كامل ترین دین الهى با بعثت خاتم انبیاء، حضرت محمّد مصطفى(ص) به جهانیان عرضه شد و آئین و رسالت پیام رسانان الهى با نبوّت آن حضرت پایان پذیرفت. دین اسلام در شهر مكّه شكوفا شد و پس از بیست و سه سال زحمات طاقت فرساى رسول خدا(ص) و جمعى از یاران باوفایش، تمامى جزیرة العرب را فرا گرفت. ادامه این راه الهى در هجدهم ذى الحجّه، در غدیر خم و به صورت علنى، از جانب خداى منّان پس از پیامبر خدا(ص)، به نخستین رادمرد عالم اسلام یعنى امیر مؤمنان على(ع) سپرده شد. در این روز، با اعلان ولایت و جانشینى حضرت، نعمت الهى تمام و دین اسلام تكمیل و سپس به عنوان تنها دینِ مورد پسند حضرت حق اعلام گردید. این چنین شد كه

 كفرورزان و مشركان از نابودى دین اسلام مأیوس گشتند.

دیرى نپایید كه برخى اطرافیان پیامبر(ص) با توطئه هایى از پیش مهیّا شده مسیر هدایت و راهبرى را پس از رحلت ایشان منحرف ساختند، دروازه مدینه علم را بستند و مسلمانان را در تحیّر و سردرگمى قرار دادند. آنان از همان آغازین روزهاى حكومتشان، با منع كتابت احادیث نبوى، جعل احادیث، القاى شبهات و تدلیس و تلبیس هاى شیطانى، حقایق اسلام را كه همچون آفتاب جهان تاب بود پشت ابرهاى سیاه شكّ و تردید قرار دادند. بدیهى است كه على رغم همه توطئه ها، حقایق اسلام و سخنان دُرَرْبار پیامبر(ص)، توسّط امیر مؤمنان على(ع)، اوصیاى آن بزرگوار و جمعى از اصحاب و یاران باوفا، در طول تاریخ جارى شده و در هر برهه اى از زمان، به نوعى جلوه نموده است. آنان با بیان حقایق، دودلى ها، شبهه ها و پندارهاى واهى شیاطین و دشمنان اسلام را پاسخ داده و حقیقت را براى همگان آشكار ساخته اند. در این راستا، نام سپیده باورانى همچون شیخ مفید(ره)، سیّد مرتضى(ره)، شیخ طوسى(ره)، خواجه نصیر(ره)، علاّمه حلّى(ره)، قاضى نوراللّه(ره)، میر حامد حسین(ره)، سیّد شرف الدین(ره)، امینى(ره) و… همچون ستارگانى پرفروغ مى درخشد. چرا كه اینان در مسیر دفاع از حقایق اسلامى و تبیین واقعیّات مكتب اهل بیت(ع)، با زبان و قلم، به بررسى و پاسخ گویى شبهات پرداخته اند. زحمات بی شائبه این بزرگان در تبیین معارف حقه تشیع و اثبات ادله عقلی امامت و ولایت و تشریح ادله نقلی شامل آیات و روایات و نیز پاسخ به شبهات و ایرادات برخی از اهل سنت ستودنی است.

   تعریف و محدوده مسأله

بحث در امامت در دو مقام مطرح است ابتدا در امامت عامه كه بحث از امكان و ضرورت وجود جانشین برای پیامبر اكرم(ص) است و مقام دیگر در امامت خاصه است یعنی بحث در اثبات امامت بلافصل حضرت علی بن ابیطالب(ع)؛ ادله در این باب شامل ادله عقلی و نقلی است كه ادله نقلی خود به دو دسته آیات و روایات تقسیم می گردد. در میان آیاتی كه امامت خاصه را اثبات می كنند آیات صادقین، مباهله و نجم به چشم می خورند. محدوده این مسئله علم كلام است كه برای تبیین آن از منابع تفسیری نیز بهره برده شده است. از مشخصه های خاص این تحقیق پاسخ به شبهات ابن تیمیه[1] در كتاب منهاج السنه، امامت در پرتو نصوص تألیف فیصل نور و كتاب اصول مذهب شیعه الاثنی عشریه تألیف دكتر ناصرالدین قفاری است.

[1] احمد بن عبد الحلیم، بن تیمیه حرانى، در ماه ربیع الاول سال 661 ه.ق.، 5 سال پس از سقوط عاصمه خلافت عباسى در بغداد در یكى از نقاط شام به نام حران دیده به جهان گشود و تا 7 سالگى در آن سرزمین زندگى كرد، ولى بخاطر حمله سپاه مغول، خانواده وى مجبور به جلاى وطن شد و رحل اقامت در شهر شام افكند. پدر او روحانى حنبلى مذهب بود كه در عقاید و فقه از مذهب‏ احمد بن حنبل‏ پیروى میكرد، از این جهت فرزند خود را به مدارس‏حنابله‏ فرستاد تا فقه حنبلى را فرا گیرد.

ابن تیمیه تا سال 698 ه. در شام بسان یك روحانى حنبلى می زیست، هنگامی كه رساله‏اى به نام‏«الرسالة الحمویة‏»نوشت، آثار انحراف در او ظاهر گردید، وى این رساله را در پاسخ پرسش مردم‏«حماة‏» كه یكى از شهرهاى سوریه است، نوشت و آشكارا براى خدا«جهت‏»و«سمت‏»قائل شد و تلویحا او را جسم دانست. وی خرق اجماع كرد و آشكارا گفت:خدا فوق آسمانها است، و بر عرش خود تكیه كرده است.

علماى عصرش به مخالفت با افکار و عقایدش برخاستند و از نشر آن ممانعت کردند.مجلسى با حضور قضات در قصر حاکم دمشق برگزار شد پس از محکومیت، او را به زندان معروف «قلعة الجبل» مصر فرستادند. دو سال بعد آزاد شد، در مصر ماند و دست از افکار خود برنداشت.سال 707 ه. ق. باز هم به جهت نشر افکارش از او شکایت شد، با حکم قاضى دوباره به زندان رفت، ولى بعد از یک سال آزاد شد. سال 709 ه. ق. به اسکندریه تبعید گردید، هشت ماه بعد با تغییر اوضاع، به قاهره بازگشت.ابن‏تیمیه سال 712 ه. ق. راهى شام شد. سال 718 ه. ق در شام، کرسى تدریس و افتاء را بر عهده گرفت و دوباره فتاوا و عقاید نادرست خود را مطرح نمود. خبر به علما، قضات و دستگاه حاکم رسید، پنج ماه در قلعه‏اى حبسش کردند. پس از آزادى تا سال 726 ه. ق. به تدریس ادامه داد، تا این که باز هم به خاطر اصرار بر افکار خود و نشر آن در همان قلعه زندانى و از نوشتن و مطالعه منع شد. وى در سال 728 ه. ق. در آن قلعه از دنیا رفت در حالى‏که پنج ماه قبل از مرگ، از دوات و کاغذ محروم شده بود.