برخی ازقالیهای نو و کهنه (اغلب تجاری) عیوبی در رنگ دارند که بنابر درخواست مشتری ، توسط مرمتگر مورد بررسی و رفع عیب قرار می گیرند. مجموعه این عملیات را رنگ برداری، رنگ کاری، نقاشی یا نیش قلم[1] گویند”افتخاری راد،1382، ص21″. نکته مهم رنگکاری در این است که بخش قابل توجهی از این عملیات مرمتی دوام ندارند و با گذشت زمان، تابش نور خورشید و یا اولین شستشو این پدیده ی پنهان کاری شده دوباره آشکار می شود. متاسفانه اطلاعات و روش های این عملیات فاقد کارایی آموزشی و علمی است و این روند پاسخگوی هیچ یک از اهداف علمی و استاندارد نیست. زمینه فعالیت این حرفه از مرمت، در راستای تکمیل قالی های صادراتی و گاه مصارف داخلی به شدت گسترش یافته و جایگاه خوبی برای خود ایجاد کرده است. هر چند هیچ یک از یادداشت ها در این خصوص نتایج تحقیقاتی مطلوبی را در پی نداشت. “اربابی، 1386، ص 185”
عواملی که نیاز استفاده از این مرحله مرمت را ضروری می کند:
1- تابش اشعه فرابنفش خورشید که تاثیر زیادی بر کاهش رنگ قالی دارد.
2- اشتباه بافنده در زمینه انتخاب رنگ یک خامه و عوض شدن آن رنگ در یک قسمت بافت که در اصطلاح به آن رگه دار شدن قالی میگویند.
3- در میانه کار بافت، یکی از خامه ها تمام و خامه جدیدی تهیه شده که از لحاظ رنگی با خامه قبلی مطابقت ندارد و قالی دو رنگ می شود”پیتر.اف،1389، ص 38″.
4- بعد از بافت یکی از رنگ های بکار رفته در قالی مورد پسند مشتری نیست و تصمیم به تغییر آن رنگ میدهد.
5- شدت رنگ های به کار رفته در در قالی مطلوب نیست.
6- رنگ بندی نامناسب و یا استفاده از رنگ های غیر مانوس وغیر عادی. “اربابی، 1386، ص6،7”.
و عواملی دیگر که منجر به استفاده از عملیات رنگکاری در کارگاه مرمت میشود. معمولا این عملیات به وسیله مواد رنگزا مانند : رنگ های جوهری، مدادشمعی ، ماژیک و همچنین اکسید کننده و احیا کننده هایی مانند پرمنگنات پتاسیم، جوش شیرین (سنگ ترش) ، جوهر لیمو ( اسید سیتریک) ،هیدرو سولفیت، کلر و… استفاده می شود. ابزار این عملیات قلم مو و ظرف رنگ است”افتخاری راد،1382، ص11″ .
با این تفاسیر و با توجه به اعتبار فرش دستباف در دنیا و استاندارد هایش در این مرحله از مرمت باید اعمال تغییراتی جهت بهبود بوجود آید و یا به عبارتی محققان با تلاش و شناخت باید گام هایی موثر درجهت رفع نواقص و پیشبرد کیفیت آن بردارند. انتظار میرود با ساخت دستگاهی جهت رنگرزی موضعی قالیهای مرمتی در کارگاه تکمیل این ایراد از فرش دستباف ایران رفع شود.
1-2 ضرورت انجام تحقیق
فرش دستباف یکی از هنرمندانه ترین فراورده های دستی بشر است که علاوه بر دارا بودن ارزش هنری یک منبع درآمد ارزی در اقتصاد کشور محسوب می شود. فرایند تولید این هنر صنعت بسیار گسترده بوده و در تمام مراحل کیفیت و استاندارد سازی باعث ارتقا این کالا می شده است. تمامی قالیهای تولید شده جهت ارتقا و بهبود و بر طبق استاندارد مرکز ملی فرش دستباف ایران و سلیقه بازار در فرایند تکمیل قرار می گیرند”صوراسرافیل، 1376، ص29-33″. عملیاتی که در کارگاه تکمیل فرش صورت می گیرد شامل انواع شور، چرم دوزی، دو گره و زنجیره بافی، کز دادن پشت فرش، بند کشی ، لکه گذاری یا عملیات رنگ برداری میباشد.”مجابی، 1389″ در بین این عملیات رنگکاری به صورت غیر متعارف و به نوعی تقلب محسوب میشود بدین گونه که مرمتگر قسمت های رنگ پریده قالی را با قلم مو یا ماژیک به صورت سطحی میپوشاند که با اولین شور رنگ ها در هم ادغام و ظاهر فرش را خراب میکند”اربابی، 1386، ص24″. با این تفاسیر برآن شدیم تا عملیات رنگکاری در فرش های دستباف معاصر را بررسی و در صورت امکان ارتقا بخشیم.
1-3 سوابق تحقیق
علیرغم جستجو درکتاب ها و سایت های مختلف مرتبط به فرش و رنگرزی و مرمت مطلبی راجع به عینیت تحقیق پیش رو یافت نشد اما مطالبی ارزشمند راجع به مرمت یافت شد که با ذکر منابع بیان میگردد. مرمت مجموعه ای از علوم، فنون و هنرهاست. از بین علوم مختلف علم شیمی از گروه علوم پایه بیش از بقیه علوم با مرمت مرتبط است. مرمت یعنی کلیه فعالیت هایی که برای اصلاح مواد موجود و ساختار اثر فرهنگی به منظور نشان دادن وضعیت شناخته شدهی قبلی انجام می شود. مسلم است که اصلاح مواد تشکیل دهندهی اثر و ساختار آن بدون شناخت اولیه امکان پذیر نیست و تا مرمتگر نداند که با چه چیزی سروکار دارد نخواهد توانست معایب و آسیب های آن را اصلاح و برطرف سازد”خورشیدی،1385، مجموعه مقالات”. یکی از زمینه های علمی و تخصصی فرش دستباف در مرحله تکمیل، مرمت یا رفوگری می باشد”طالب پور،1381″. پیشینه مرمت قالی از بدو تولد آن وجود داشته است. اگر چه به آن به عنوان یک هنر ارج داده نمی‌شده است. مرمتگر تنها با قالی کهنه سر و کار نداشته و ندارد. به عبارتی مرمتگر پوشاننده عیب نبوده بلکه کامل کنندهی قالی جهت ورود به بازار و فروش آن بوده است.
روش های مرمت دو نوع است: مرمت ایتالیایی – مرمت آمریکایی : در مرمت ایتالیایی احترام به اثر هنری و احترام به مرمتگر یک اصل است. مثلا یک قالی که با زمینه کرم آسیب دیده باشد سعی میشود رنگ قسمت آسیب دیده روشن تر یا تیرهتر انتخاب شود که آثار مرمت در قالی دیده شود. این روش مرمت بیشتر شامل اشیا و بناهای تاریخی میشود. در مرمت آمریکایی قسمتی از قالی که باید مرمت شود سعی بر آن است که کاملا شبیه سازی صورت گیرد به گونه ای که تفاوت قسمت مرمت شده با قسمت مرمت نشده معلوم نباشد. این دو روش مرمت هم در قالی و هم در مورد سایر اشیای هنری کاربرد دارد. روش مرمت بازار، یا علمی است که بر مبنای علم مرمتگر میشود (همان مرمت ایتالیایی ) و یا شیوه بازاری که قالی به گونه ای مرمت میشود که ایراد قابل تشخیص نباشد (روش مرمت آمریکایی). معمولا در مرمت سن قالی ملاک مهمی است که از این نظر قالیها به سه دسته تقسیم می‌شوند. قالیهای ۱ تا ۳۰ سال ( نو) از ۳۰ تا۱۰۰ سال و از ۱۰۰ سال به بالا(قالیهای عتیقه ای)
ارزشیابی و تعیین سن در مورد قدمت مهم است. مثلاً قدمت قالی تا ۳۰ سال باید بر مبنای روش آمریکایی باشد و هیچ گونه تغییر رنگ نداشته باشد و مکانیزم کار به گونه ای باشد که قالی مانند روز اول شود. در قدمت ۳۰ تا ۱۰۰ سال، معمولا روش مرمت به سبک ایتالیاییست و ارزش قالی در قدمت فرش نهفته است. در قالی با سن ۱۰۰ سال به بالا، در وضعیت فعلی قالی را حفظ میکنند که خرابی بیشتر نشود مثلا ممکن است دو تکه قالی با این قدمت پیدا شود در این مواقع نمی‌توان آن‌ها را به هم بند زد و قالی جدید ساخت. در این مواقع یک پارچه سفید بر سطحی بدون خلل و فرج پهن میکنند و تکه های قالی را روی پارچه قرار می‌دهند تا قطعات قالی بیشتر آسیب نبینند. به طور کلی مرمت یا تکمیل یک مرحله تولید فرش است که میتوان برای آن استاندارد تعریف نمود تا علاوه بر تاثیر کیفیت قالی ارزش کار مرمتگران نیز در پروسه تولید شناسانده شود. مرحله ای بسیار پر کاربرد که از زمانی که قالی از دار جدا میشود تا ورود کالا به بازار بر روی قالیهای نو حائز اهمیت است و بر روی قالیهای پا خورده و دارای قدمت، سبکی متفاوت از کار است”حاجی زاده، 1383″. رنگکاری یکی از شاخه های مرمت در قالی است که متختصصان و اشخاص فنی خاص خود را دارد، اما متاسفانه روند کاری این گروه افراد مطابق استاندارد تعریف و شناخته شده نیست، و یکی از دلایل آن عدم شناخت یا عدم آزمایش های متفاوت در این زمینه است. شناخت کیفیت مواد اولیه، رنگرزی، مکانیزم بافت، آشنا بودن با کم کاری‌هایی که ممکن است در هر کدام از مراحل فرآیند قالی صورت گیرد و هر آنچه که با ساختار قالی در ارتباط است در هر چه بهتر انجام دادن کار یک مرمتگر مهم است”خورشیدی،1385، مجموعه مقالات”.
1-4 سوالات تحقیق
طراحی و بررسی امکان ساخت دستگاه یا روشی که بتواند جایگزین روش غلط لکهگذاری و رنگ کاری فرش در مرحله مرمت قرار گیرد و یا عملیات رنگ کاری را ارتقا بخشد یک ایده و پیشنهاد برای بهبود فرش دستباف با توجه به ارزش و اهمیت این کالا میباشد. با به کار گیری و بررسی روش ها امکان ارتقا در این مرحله از تولید فرش میتوان رنگ را با نفوذ و ثبات بیشتری وارد گره ها و الیافی که بی رنگ شده کرد.
با توجه ب توضیحات داده شده و روش هایی که امروزه در مرحله رنگ مرمت به صورت غیر علمی انجام میشود:
- 1- چگونه میشود روش و یا ایده ای علمی تعریف کرد؟
- 2- چگونه می توان روش یا دستگاهی را ساخت که با آن گره های بافته شده فرش را به تعداد معین و موضعی در ناحیه خاص رنگرزی کرد؟
- 3- کاربرد این دستگاه فقط در قسمت رنگرزی موضعی فرش های مرمتی می باشد؟
- 4- چگونه می توان به شید رنگی مورد نظر رسید؟
1-5 روش تحقیق
این تحقیق با رویکرد مرمتی و روش داده اندوزی کتابخانه ای و آزمایشگاهی انجام میشود که شامل این مراحل می باشد:
مرحله اول : بررسی و شناخت روش های رنگکاری و سیر روند آن در بازار فرش دستباف معاصر ایران.
مرحله دوم: تهیه چند نمونه قالی جهت آزمایش رنگرزی دستی و دستگاهی با مشخصات زیر:
– نخ پشمی خامه قالی با نمره متریک نخ 4/16 لا ، چله 9/20 لا پنبه، پود ضخیم انگلیسی 8/10 لا، پود نازک با 2/20 لا.
– قالی خام لول[2] باف تهیه شده از نخ پرز بدون رنگ، بدون طرح، نخ چله و پود پنبه، رجشمار [3]50.
– قالی مرمتی تخت باف[4] کرباس[5]، چله و پود پنبه، طرح شکسته، پرز پشم، رجشمار 16.
– قالی مرمتی با مکانیزم بافت نیم لول[6]، چله و پود پنبه، پرز پشم، طرح گردان، رجشمار25.
مرحله سوم: آزمایش دستی بر روی نمونه های بافته شده.
مرحله سوم: بررسی ثبات و جذب رنگ وارد شده در نمونه آزمایش دستی.
مرحله چهارم: بررسی امکان تهیه و ساخت دستگاه یا روشی که مرحله رنگکاری را به رنگرزی ارتقا بخشد.
مرحله پنجم: بررسی ثبات و جذب رنگ وارد شده در نمونه آزمایشی با دستگاه یا روش پیشنهادی.
[1]. به علت سطحی رنگ شدن فرش در این مرحله این عملیات را رنگ کاری گویند.
.[2] این شیوه ی بافت بیشتر در مناطق شهری مانند: تبریز، اصفهان، قم، نائین، مشهد، و…. رایج است. در این شیوه تارهای چله بر روی دار به گونه ای قرار دارند که محل گره زدن کاملا به هم چسبیده و به کمک چوب هاف یا یا کوجی به صورت زیر و رو قرار میگیرند. در این شیوه معمولا از دو پود استفاده میشود و زاویه بین چله ها در این شیوه 120- 80 درجه در نوسان است.
[3]. به تعداد گره در واحد مشخص را رجشمار گویند. این واحد در مناطق ترکی باف 7 سانتی متر، درمناطق فارسی باف 5/6 سانتی متر و در کرمان 57/6 سانتی متر میباشد.
[4]. این شیوه بافت در مناطق عشایری رایج است. دراین شیوه تارهای چله به گونه ای قرار میگیرند که فاصلهی بین تارهای چله در محل گره زدن حداقل به اندازهی قطر چلهی مورد مصرف باشد، در این نوع بافت معمولا پودی ضخیم تر از قطر چله در هر رج، از بالای ضربدر کوبیده میشود. زاویه بین چله ها در این نوع بافت 170-180 درجه است و چله ها تقریبا در کنار هم قرار میگیرند.
[5]. در این شیوه پود حالت سفت و کشیده دارد و این تارهای چله هستند که نسبت به پود حرکت مواج دارند.
.[6] این شیوه بیشتر در مناطق روستایی رایج است. در این شیوه تارهای چله در هنگام چله کشی به گونه ای قرار میگیرند که فاصلهی بین تارهای چله در محل گره زدن به اندازهی نصف قطر چله مورد مصرف باشد. پودی با قطر تقریبی چلهی مورد مصرف در هر رج، ابتدا از زیر ضربدروسپس از روی ضربدر کوبیده میشود. زاویه بین چله ها در این نوع بافت بین 120-170است.
