:

کتاب و کتابخانه از جلوه­های دیرین تمدن بشری است که در ایران نیز سابقه­ای کهن دارد. و از آنجا که ایران همواره مهد علم و هنر بوده دانشمندان حاذقی در علوم مختلف و هنرمندان بزرگی در هنرهای گوناگون پرورش داده و هنرهای کتاب­سازی و کتاب­آرایی نیز به موازات دیگر هنرها مورد علاقه­ی مردم و دوستداران علم و هنر این سرزمین بوده است.

پس از فتح ایران، با رواج اسلام و نیاز به استنساخ قرآن، رسم­الخط عربی از همان آغاز مورد توجه قرار گرفت. در سال­های اولیه، خط کوفی مورد استفاده قرار گرفت. در ایران نوع خاصی از این خط با نام کوفی شرقی رایج بود و هنرمندان ایرانی تا اوایل قرن پنجم قمری بیشتر قرآنها را با این شیوه که تنوع بسیاری داشت، می­نوشتند. در بیشتر قرآنهای قرن چهارم و پنجم قمری هنر تذهیب، جزیی از خودِ حروف کوفی بود و خوشنویس خود نیز مذهّب بود. در اواخر قرن سوم قمری ابن مقله (328-272 قمری) اصلاحاتی در خط انجام داد و خط­هایی را که از کوفی منشعب شده بود تکمیل ساخت، قواعدی برای خوشنویسی تدوین کرد و اصل خطوط را بر مبنای سطح و دور پایه­گذاری کرد. در قرن چهارم علی ابن هلال معروف به ابن بوّاب (ف. 413 قمری) در قواعد نقطه­گذاری و یکدست کردن اصول خط­های شش­گانه «اقلام ستّه» نقش برجسته­ای داشت. او با تدوین و تکمیل اصول و قواعد پیشین، نوشتن خطوط شش­گانه را به شکل کلاسیک خود نزدیک­تر ساخت.

 از قرن پنجم قمری خط نسخ به دلیل تحریر و قرائت ساده­تر جایگزین کوفی شد. این هنگام از خطوط دیگری همچون محقق، ریحان و ثلث نیز

 برای کتابت استفاده می­شد. علاوه بر هنرمندان گمنام قرن پنجم و ششم قمری، خوشنویس دیگری که در شکوفایی انواع خطوط نقش بارزی داشت “یاقوت مستعصمی” (698-616 ق) بود که به­جز قطعات فراوان، قرآنها و کتابهای بسیاری را کتابت کرد. او به همراه دیگر خوشنویسان مطرح این دوره که برخی نیز از شاگردان او بودند، سبب گسترش و بالارفتن سطح کیفی خوشنویسی در نسخه­های خطی شدند.

با هجوم مغولان به ایران و تشکیل حکومت، در نیمه­ی اول حکومت ایلخانی، به علت اینکه حاکمان مغول و جانشینان آنان از دانش و تجربه­ی کافی در اداره­ی امور ایران بی­بهره بودند و پیوسته سرگرم کشمکش­های داخلی و غارت اموال مردم بودند، دانشمندان، هنرمندان و فرهیختگان علم و فرهنگ مورد بی­توجهی و بی­مهری قرار گرفته و مجالی برای توسعه­ی هنرها نبود.  

پس از حمله­ی مغول و در نیمه قرن هفتم و اوایل قرن هشتم قمری که ثباتی نسبی در ایران به وجود آمد، اوضاع تغیرات قابل ملاحظه­ای کرد. به­طوری­که ایرانیان اهل علم و فضل و هنر رفته­رفته به دربار ایلخانی راه یافته و از تجربه­ی آنها در اداره­ی کشور بهره گرفته شد، هنرمندان و دانشمندان مورد تکریم قرار گرفته و توسعه­ی هنرهای ایرانی جانی دوباره یافت. در این دوره کتابخانه­ها و مراکز علمی و فرهنگی بسیاری به وجود آمد، سنت تولید کتاب حرفه­ای شده و به­صورت جمعی انجام می­گرفت، همچنین کارگاههای درباری کتاب­آرایی رونق گرفت، اقلام ستّه قانونمند شد و رواج استفاده از آنها در رونق کتاب­آرایی بسیار مؤثر بود.

 با گذشت زمان بر اهمیت کتابخانه­های درباری افزوده شد و به­تدریج وجه تزیینی برخی از نسخه‎ها بر جنبه­ی کاربردی آن پیشی گرفت. به­همین سبب کتابخانه­های سلطنتی توسعه یافت و بخش کارگاهی آن اهمیت ویژه­ای پیدا کرد و شمار زیادی از هنرمندان برجسته همانند کاتب، نقاش، مذهِّب و مجلد و.. را برای کتاب­آرایی جذب کرد.

با آغاز قرن هشتم قمری هنر کتاب­آرایی وارد مرحله نوینی شد و آثاری کم نظیر در قالب قرآن، شاهنامه و دیوان اشعار تولید شد. تهیه­ی نسخه­های خطی نفیس چون قرآن و شاهنامه در کانون توجه حاکمان قرار داشت. از اتفاقات مهم در عرصه­ی هنر کتاب­آرایی، تهیه­ی نسخه­ها با ابعاد -قطع- بزرگ بود. در این دوره اقلام ستّه تکمیل شد و رواج زیادی پیدا کرد و به مدد تلاش­های خوشنویسان مختلف به نهایت کمال و زیبایی خود رسید و انواع خطوط شش­گانه به همراه تذهیب­های عالی و با نقش­های زیبا و رنگ­های درخشان در نسخه­برداری قرآن به­کار می­رفت.

در این دوره تحولات هنر کتاب­سازی به دلیل اوضاع پرفراز و نشیب خود، پیوسته مسیر تحول و تغییر را تجربه کرده و مقدمات تعالی آن­را در خلق فنون مختلف، نقش­های بدیع و بهره­گیری از مواد و مصالح مختلف، متناسب با قطع کتاب را فراهم آورد.

از موضوعات مورد علاقه مردم و هنرمندان، کتابهای دینی و مذهبی بودند که در کارگاههای مختلف مورد استنساخ قرار می‎گرفت. به موازات کتابت قرآن، متون مذهبی دیگری نیز به­دست توانای هنرمندان به رشته تحریر درآمده بود که از آن جمله می‎توان کتاب نهج‎البلاغه را نام برد. بدون تردید این کتاب ارزشمند مورد توجه خاص و عام بوده و بارها توسط کاتبان کتابت شده است. یکی از این کاتبان و خوشنویسان شهیر، احمد بن السهروری می‎باشد و از جمله نسخه‎های کتابت شده توسط او، نسخه­ای از نهج‎البلاغه می‎باشد که با شماره 64455 در کتابخانه­ی مجلس نگهداری می‎شود.

این پژوهش به دنبال بررسی کیفیت خوشنویسی و هنرهای کتاب­آرایی در این نسخه می­باشد تا مشخص سازد که آیا این نسخه از آثار سهروردی می­باشد؟ چه مطابقتی با نُسَخ هم­عصر خود دارد؟

با وجود اینکه در انجام این پژوهش، عدم وجود پژوهش­های مشابه در مورد سهروردی و همچنین عدم امکان استفاده از منابع لاتین و عربی موانعی را ایجاد نمود، اما تلاش شد تا از میان اندک نوشته­های موجود راهی به شناخت بیشتر احوال و آثار سهروردی باز شود.

در ابتدا به بررسی شرایط سیاسی، فرهنگی و هنری ایران در دوره­ی مغول پرداخته شد و وضعیت هنر و نیز کتاب­آرایی در این دوره­ تشریح شد. در فصل سوّم شرایط تدوین نهج­البلاغه، احوال و آثار احمد بن السهروردی و ویژگی‏های نسخه مورد بررسی قرار گرفت و در فصل چهارم به بررسی و تحلیل ویژگی هنرهای کتاب­آرایی این نسخه پرداخته شد.

کیفیت هر اثر هنری در گرو محتوای ایدئولوژی، ذائقه هنری و میزان علاقمندی مخاطب به آن است. گرچه ظاهر اثر هنری نیز حائز اهمیت است؛ اما در مقایسه با محتوای معنوی آن در درجه دوم اهمیت قرار دارد و به جز هدف مادی،  برآورده ساختن نیازهای معنوی یک اثر، چون کسب دانش سازنده و مخاطب و زیباشناسی نیز از ویژگی‌های خاص بازار هنر است.

ایده‌های جدید اگر با حمایت و استقبال روبرو شوند، شانس باقی ماندن و رشد کردن را پیدا می‌کنند، حال اگر حمایت از سوی مخاطبان

 خاص و هنردوست صورت گیرد، منجر به رشد کیفی اثر هنری می‌شود و اگر مورد توجه مخاطب عام قرار گیرد، علاوه بر رشد کیفی، رشد کمی اثر را نیز در پی خواهد داشت؛ به طوری که مصرف کننده به صورت روزمره با آن سروکار داشته باشد و هنر را بخشی کاربردی از زندگی خود سازد و این خود راهکاری است که منجر به  تکامل اثر هنری می‌شود. از این طریق است که می‌توان مفاهیم فرهنگی و هنری را به بیان و شیوه‌ا‌ی جدید برای نسل امروز عرضه داشت و آن را به گونه‌ای منتقل کرد که خوش‌آیند باشد و مورد توجه وی قرار گیرد. این فعالیت را می‌توان حتی در عرصه‌ها‌ای چون بینال‌های (دو سالانه‌ها) داخلی و جهانی با حضوری فعال و درخشان محقق ساخت.

به بیان دیگر این رویکرد با تحلیل ساختاری و زیبایی‌شناسی زیورآلات آبگینه و همراه ساختن صنایع دستی، با مفهوم هنر به معنی خلاقیت و عدم تکرارپذیری اگر چه به سختی امکان‌پذیر است؛ اما می‌توان یک اثر را با ابتکار و ادغام کردن رشته‌های دیگر همانند نقاشی، گرافیک در کنار صنایع دستی، همچنین استفاده از تکنیک‌های جواهرسازی، محصولی تکراری و عاری از خلاقیت را به اثری نو و بدیع و در عین حال جذاب مبدل ساخت. به طور مثال یک تابلویی نقاشی می‌تواند به جای نصب شدن بر روی دیوار در قالبی کاربردی‌تر به عنوان زیورآلات مورد استفاده قرار گیرد. این آثار مبتکرانه می‌توانند با موادی شفاف و در عین حال دارای پیشینه‌ای عمیق به همراه خلاقیت و نوآوری‌های به روز شده خلق شوند و در اختیار هنردوستان و زیبادوستان قرار گیرند. نحوه‌ی ارائه‌ی این آثار باید به گونه‌ای باشد که هنر و فرهنگ ملی دیرینه و معاصر ایران را بازتابانند و آن را به خارج از مرزها انتقال دهند و موجب تثبیت و گسترش این غنای فرهنگی در بازارهای جهانی گردند.

پژوهش حاضر در چهار فصل تدوین گردیده است و در فصل اول به کلیات پژوهش که شامل ادبیات نظری، سئوالات و اهداف و مسئله تحقیق است، پرداخته شده است. فصل دوم تاریخچه‌ای از شیشه‌گری ایران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را شامل می‌شود که جهت ورود به بحث اصلی مورد بررسی قرار گرفته است در این قسمت به منظور آشنایی با مفاهیم، تعاریف مربوط به پیشینه تحقیق در پیشینه نظری از طریق جستجوی كتابخانه‌ای، جستجوی اینترنتی و رجوع به تحقیقات و پروژه‌های انجام شده، مطالعات نسبتا گسترده‌ای صورت گرفت. شرح و ماحصل این مطالعات در فصل دوم انعكاس یافته است . از این اطلاعات مبنایی برای محورهای مصاحبه و سپس پرسشنامه بدست آمده است. در فصل دوم به سازوکار معاصر اقتصاد جهانی هنر و تحلیل مضامین جذاب هنر معاصر ایران و رابطه میان بازار هنری و اقتصاد بازار پرداخته شده که به جهت ورود و عرضه آثار به بازارهای جهانی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم تحلیل ساختاری و زیبایی‌شناسی زیورآلات آبگینه معاصر ایران انجام پذیرفته و همچنین در این فصل به ویژگی‌های بسته‌بندی مناسب جهت روبرو شدن با اقبال اقتصادی و فرهنگی و جهانی شدن پرداخته شده است  علاوه بر این پرسشنامه‌ها و آمار‌های دقیق بدست آمده از آن‌ها در این فصل مدون گشته است. در این تحقیق از پرسش نامه بعنوان اصلی ترین ابزار جمع آوری اطلاعات میدانی استفاده شده است. چرا كه جمع آوری اطلاعات با این حجم و در این مدت زمان محدود با سایر ابزار های دیگر ممكن نبود. علاوه بر آن سؤالات برای تمام آزمودنیها از طریق پرسش نامه هماهنگ و یكسان است. این خود می تواند گامی در جهت دقت و اعتبار اطلاعات جمع آوری شده باشد. همانطور كه ذكر شد؛ گزاره‌های مربوط به پرسش‌نامه با استفاده از مطالعات كتابخانه‌ای و همچنین مصاحبه با چند تن از خبرگان بدست آمده است که در این فصل بدان پرداخته شده است. به جهت رسیدن به اهداف تحقیق حاضر فصل پایانی به بحث
نتیجه‌گیری بر اساس یافته‌های پژوهش و بر مبنای پاسخ به پرسش‌های اصلی طرح اختصاص داده شده است.

    به نام خداوند جان و خرد           کزین برتر اندیشه برنگذرد

  اغراق نخواهد بود اگر مدعی شویم کمتر کسی را در ایران عزیزمان می توان پیدا کرد که بیت فوق برای یکبار هم که شده به گوشش نخورده باشد؛ یا با داستان های ((رستم و سهراب)) و ((رستم و افراسیاب)) آشنایی نداشته و در کنار آنها اسامی پهلوانانی چون ((آرش)) و ((سیاوش)) را نشنیده باشد. جای بسی خوشحالی است و در عین حال بسی جای افسوس و حسرت! چرا که ستمی بالاتر از این را نمی توان به ادبیات کهن ایران متصوّر بود که شاهکاری چون شاهنامه صرفاً با بیت مذکور و یا با داستان ها و شخصیت هایی انگشت شمار شناخته شود. شاهکاری که داستان ها و قهرمانانش را در آنسوی مرزها بهتر از ما می شناسند و قدر و منزلتش را بیشتر از ما می دانند و به جای می آورند.

  صاحبان اندیشه و نظریه پردازان در زمینة درام بر این باور و اندیشه اند که اکثر درام ها از داستان ها، قصه ها و اسطوره ها و تاریخ سرچشمه گرفته اند. “آب در کوزه و ما گرد جهان می گردیم.” شاهنامة حکیم طوس نیز سرشار از داستان های حماسی است که از طرفی از داستان ها و قصه های کهن که سینه به سینه نقل شده اند سرچشمه گرفته و از طرفی دیگر ریشه در اسطوره ها و تاریخ ایرانِ کهن دارند. داستان هایی که به نقل از صاحب نظران دارای ظرفیت های نمایشی بالقوه ای در بطن خویش بوده و می توانند به صورت نمایشنامه هایی فاخر به فعل درآیند. داستان ضحاک، داستان ایرج و سلم و تور، داستان زال و رودابه، داستان سام و اژدهای رود کشف، داستان کین نریمان، داستان هفت خان رستم، داستان جنگ رستم و افراسیاب، داستان فرود سیاوشان، داستانِ بهرام و تازیانه، داستان سیاوش و

 سودابه و داستان های دیگری که در مبحث مربوطه به آنها اشاره خواهد شد از آن جمله اند.

  دلیل انتخاب داستان «فریدون و پسران» از میان داستان های شاهنامه به منظور تحلیل ظرفیت های نمایشی، از یک سو شباهت انکار ناپذیر این داستان با نمایشنامة لیرشاه شکسپیر بود. نمایشنامه ای که یکی از تراژدی هایِ مطرح شکسپیر در ادوار مختلف میان دوستداران تئاتر و درام بوده و بحث های مختلفی درباره آن صورت پذیرفته و توجه منتقدان را مدت ها به خود مشغول داشته است. چنانکه می دانیم داستان فریدون و پسران را نیز جزو تراژدی های شاهنامه به حساب می آورند. با مقایسة دو اثر از منظر ادبیات تطبیقی که امروزه جایگاه معتبری در ادبیات جهانی دارد به همراه تحلیل ظرفیت های نمایشی داستان فریدون و پسران علاوه بر مشخص و آشکار شدن جنبه ها و قابلیت های نمایشی یکی دیگر از داستان های ارزشمند شاهنامه برای تبدیل شدن به اثری نمایشی، این نتیجه نیز حاصل می شود که ظرفیت های نمایشی داستان فریدون و پسران در شاهنامه اگر بیشتر از داستان لیر نباشد مطمئناً کمتر از آن نیست. از سوی دیگر شباهت دو اثر به لحاظ موضوع و مضمون و شخصیت پردازی های بسیار نزدیک به هم و نیز اشارة خود شکسپیر به فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی در این اثر، سؤالی را در ذهن بدین مبنی متبادر می نماید که آیا شکسپیر با تاریخ، فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی از جمله شاهنامه آشنایی داشته است یا خیر؟ چنانچه پاسخ مثبت است منابع او برای دسترسی به این اطلاعات از کجا و از چه راه هایی تأمین می شده است؟

  این سؤالات به منظور رسیدن به پاسخ، زمینة مناسبی جهت تفحص و پژوهش بیشتر در شخصیت، زندگینامه و مجموعه آثار و بالتبع منابع مورد استفادة دو نویسندة نامی و مشهور جهان (شکسپیر و فردوسی) را فراهم آورد.

  با عمیق شدن در مضامین انتخاب شده توسط فردوسی و شکسپیر در آثارشان، به نظر می رسد هر دو در کوشش خویش برای درک زندگی، به جستجوی ریشه های عمیق امور برآمده، افسانه و اسطوره را با واقعیت و روش زندگی گذشتگان را با رنج عمیق عصر خود رو در رو نهاده اند. جالب این که طی پژوهش مشخص گردید منابعِ اصلی هر دو شاعر و نویسنده جهت خلق شاهکارهایشان “اسطوره و تاریخ” بوده و هر دو به میزانِ زیادی از اسطوره و تاریخ برای ترسیم داستان ها و شکل دهی به شخصیت هایشان بهره برده اند. نکتة دیگر این که دلیل ماندگاری آثار این دو نسبت به آثار متقدمین و متأخرینی که در خلق آثارشان از اسطوره و تاریخ بهره برده اند عنصری است به نام “نبوغ و خلاقیت”. عنصری که هر دو با به کار بستن آن در آثارشان به بیان متفاوت، جذاب و باور پذیر داستان های اسطوره ای و پرورش خلاقانه و ماندگار شخصیت های تاریخی موفق گشته اند. طوری که به اصل داستان ها نیز وفادار مانده و خدشه ای از جانب ایشان به اصالت و مضمون آنها وارد نشده است.         

  در بحث مربوط به تأثیری پذیری شکسپیر از فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی، از یک سو با مطالعة بیشتر در زمینة منابع تاریخی مورد استفاده شکسپیر، به کتابی تاریخی، از تاریخ نگار مشهور و نامی به نام پلوتارک با عنوان ((زندگی مردان نامی)) برخوردیم. کتابی که شکسپیر در خلق آثار نمایشی اش بسیار از آن بهره برده است. مطلب جالب توجه این است که قسمت هایی از این کتاب به تاریخ و آداب و رسوم پادشاهان ایرانی از جمله اردشیر اختصاص یافته است. با کمی دقت در داستان ((اردشیر شاه و فرزندانش)) می توان به این نکته پی برد که این داستان بی شباهت به داستان های ((لیرشاه و فرزندان)) و ((فریدون شاه و فرزندان)) نیست و اشتراکات زیادی با آنها دارد. بدون شک شکسپیر نیم نگاهی نیز به این داستان در کتاب پلوتارک که یکی از منابع اصلی او برای خلق آثارش محسوب می شود، داشته است.  

  از سوی دیگر آگاهی به مشرق زمین در قرون وسطی با گزارش هایی که سیاحتگران اوایل دوران الیزابت از ایران به همراهشان آورده بودند شروع شد. گفته می شود که ((سر آنتونی جنکینسون[12])) یکی از اولین انگلیسی هایی بوده است که در سال 1561 از ایران دیدن کرده است. تأثیر سفر او در ادبیات انگلیس و به خصوص در «لیرشاه» و «تاجر ونیزی[13]» شکسپیر از طریق طرح ها و نقاشی هایی از دربار ایران بوده است که با خود به ارمغان آورده است. اساس تأثیرِ راویان سیاحتگر که شامل سفرا، واعظان و تجار می باشند بر آثار شکسپیر بر پایة ارتباط تاریخی بین اروپا و مشرق زمین، به خصوص امپراطوری عثمانی و ایرانی قرار دارد که همواره هم پیش از دوران «الیزابت» وجود داشته است. (فروزان،17:1383).

  دانستن این نکته نیز خالی از لطف نخواهد بود که شکسپیر از کارهای ((چوسر[14])) بسیار تأثیر پذیرفته است و   آن ها را در بسیاری از نمایشنامه هایش به کار گرفته است. چوسر هم به نوبه خود در کارهایش از ((پترارک[15]))، ((بوکاچیو[16])) و همچنین از «کمدی الهی» ((دانته[17])) تأثیر پذیرفته است. که مرجع اصلی همگی آنها ادبیات ایران بوده است. (همو،15).

  بر اساس بحث های ارائه شده نتیجه ای که گرفته می شود این است که اولاً بسیاری از داستان های ادبیاتِ کهن ایران که در آثار ارزشمندی چون شاهنامه و دیگر آثار ارائه شده است از ظرفیت های نمایشی شایان توجهی برخوردار بوده و در صورت توجه می توانند از طریق صاحبان ذوق و نبوغ در زمینة درام به آثار نمایشی قابلِ توجهی تبدیل و به رقابت با آثار نمایشی مطرح در سطح جهانی بپردازند. داستان فریدون و پسران در شاهنامه نیز نمونه ای از این نوع داستان هاست که برای بسیاری هنوز ناشناخته مانده است. ثانیاً بر اساس شواهد موجود می توان نتیجه گرفت که شکسپیر به نوعی با فرهنگ و ادبیات کهن ایرانی آشنایی داشته و نیم نگاهی نیز در خلق آثارش به آنها داشته است.

اصطلاح تحلیل­گفتمان ابتدا در زبانشناسی­ساخت­گرای آمریکا توسط زلیگ­هریس مطرح شد و منظور او از تحلیل­گفتمان، تحلیل­ساختاری بالاتر از سطح جمله بود. اما نادیده انگاشتن بافت کاربرد زبان و توجه صرف به ساختارها بدون توجه به مسائل محیطی موثر بر کاربرد زبان هنگام تحلیل­ساختاری، منجر به پنهان ماندن بخش­های قابل توجهی از جنبه­های ارتباطی و معنایی کاربرد زبان گردید. از این رو عده­ای از زبانشناسان که در چارچوب زبان­شناسی نقش­گرا کار می­کنند، سعی کردند با توجه نمودن به بافت، تحلیل جامع­تری ارائه دهند و در نهایت عده­ای دیگر  از زبان­شناسان که در دانشگاه ایست­انگلیای­انگلستان کار می­کردند تحت تاثیر اندیشه­های متفکرانی فرانسوی چون فوکو و پشو در دهه هفتاد به این نتیجه رسیدند که مفهوم بافت در تحلیل گفتمان نقش­گرا همچنان نارساست و بسیاری از مسائل سیاسی­اجتماعی که بر زبان تاثیرات متقابل دارند ناگفته می­ماند. از این رو این عده با پایه­گذاری زبان­شناسی­انتقادی که خود زمینه پیدایش تحلیل­گفتمان­انتقادی را فراهم آوردند، مفاهیم دیگری چون قدرت و ایدئولوژی را نیز وارد تحلیل انتقادی کردند. بنیاد تحلیل گفتمان انتقادی را می­توان در زبان­شناسی انتقادی، که در اثر پیشرو زبان و کنترل نوشته فاولر، هاج، کرس و ترو شکل یافت، جستجو کرد (سلطانی، 1384: 51).

1-2- بیان مسئله

تحلیل­گفتمان­انتقادی، گرایشی بین رشته­ای است که از دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 طی تغییراتی گسترده در رشته­هایی مانند انسان­شناسی، جامعه­شناسی، روان­شناسی، زبان­شناسی، نشانه­شناسی و غیره که به مطالعات نظام­مند ساختار، کارکرد و فرآیندهای تولید گفتار می­پردازند ظهور کرده­است. به گفته فرکلاف هر چند تحلیل گفتمان در زبان­شناسی رشد یافته­است، اما در زبان­شناسی متوقف نماند و وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به­خود گرفت. تحلیل گفتمان سعی دارد با مطالعه اثرات ظاهری گفتار،

 ساختار تولید و زمینه وقوع متن یا گفتار یعنی عوامل بیرون از متن (بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و غیره) به موضوعاتی دست یابد که رابطه بین تشکیل ایدئولوژی و گفتار را آشکار می­سازد.

گفتمان­کاوان انتقادی توجه را صرفاً به رشته خود و نظریه­ها و الگوهای آن معطوف نمی­دارند، بلکه بیشتر به مسائل مهم اجتماعی می­پردازند. نابرابری­هایی که مبنای جنسیتی، قومی، طبقاتی، مذهبی، زبانی و غیره دارند.

فیلم مورد بررسی در این پژوهش، خانواده­ای از طبقه­ی رعیت را به تصویر می­کشد که به مناسبت جشن عروسی فرزند آخر خانواده دور هم جمع شده­اند، مرگ دایی ( بزرگ خانواده ) عروسی را به عزا تبدیل می­کند و در این دو موقعیت متناقض ردیابی تاثیر و نشانه­های فرهنگ، مذهب، موقعیت اجتماعی و به خصوص نسبت خویشاوندی، در گفتار و کارکرد اعضای این خانواده مسئله مورد بحث در این پژوهش می­باشد. در این تحقیق این مسئله مهم است که چگونه این تفاوت­ها و نابرابری­های پنهان به ویژه نابرابری­های طبقاتی و مذهبی (اعتقادی) در بستر فیلم یک حبه قند آشکار می­شود؟

1-3-اهمیت پژوهش

تحلیل گفتمان انتقادی واکنشی به خلاء موجود در تحقیقات توصیفی زبان است. این نوع تحلیل، دستاوردهای توصیفی تحلیلی گفتمان را هر چند مفید اما کافی نمی­داند و بر این مدعاست که سطوح توصیفی تحلیل گفتمان باید سطوح اولیه­ی چارچوب تحلیل جامعه باشند که اهدافش از بیان خصلت­های صوری یک متن (گفتمان) بسیار فراتر می­رود و به نتیجه­گیری و دریافت­هایی انتزاعی­تر و عمیق­تر می­رسد.

در پژوهش حاضر، برخی تفاوت­ها و نابرابری­های مهم اجتماعی مانند نابرابری­های جنسیتی، قومی، مذهبی و غیره در بستر فیلم یه حبه قند آشکار می­شود و مورد بررسی قرار می­گیرد که نباید از نقش سینما در بازتاب این نکات غافل شد. این پژوهش حتی می­تواند در آگاهی بخشی به دست اندرکاران سینما و تلویزیون هم مفید باشد.

1-4-هدف­های پژوهش

اختلاف طبقاتی، سطح ثروت، احساس حقارت و تاثیر آن برروی گفتمان موضوعی غیر قابل اجتناب می­باشد. هدف از این پژوهش ابتدا پرداختن به تحلیل گفتمان انتقادی در سطح کلان و سپس بررسی این مفاهیم و بررسی چگونگی نمود آنها در فیلم یه حبه قند است.

هدف دیگر بررسی شیوه تغییر گفتمان با تغییر شرایط محیطی، شرایط اجتماعی و تاثیر آن ها بر روی گفتمان می­باشد.

1-5-پرسش­های پژوهش

این پژوهش در صدد پاسخ گویی به پرسشهای زیر است:

1-اختلاف سطح  طبقاتی چه تاثیری بر روی گفتمان افراد دارد؟

2-آیا تغییر شرایط موقعیتی  افراد باعث تغییر گفتمان می­شود؟

3-آیا شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران تاثیری بر­روی گفتمان آن­ها دارد ؟

1-6-فرضیه­های پژوهش

1-اختلاف سطح طبقاتی گفتمان افراد را متفاوت می­سازد.

2-تغییر شرایط موقعیتی در افراد باعث تغییر در گفتمان می­شود.

3-شرایط زندگی و رفتار متقابل همسران بر روی گفتمان آنها تاثیر دارد.

1-7-محدودیت­های پژوهش

این پژوهش به بررسی فیلم­نامه فیلم یه­حبه­قند می­پردازد و با توجه به این که سینما دارای ابعاد گسترده­ای است بررسی همه جوانب آن در یک تحقیق نمی­گنجد و در حوزه زبان­شناسی و تحلیل گفتمان قرار نمی­گیرد. لذا تحقیق حاضر به بررسی فیلم­­نامه می­پردازد و برای بیان آن  از ابزار تحلیل گفتمان استفاده می­کند. در سال­های اخیر تحقیقات در زمینه علوم­انسانی افزایش یافته و مباحث نظری و عملی فراوانی در این خصوص ارائه گردیده و همچنین تحلیل­های نظری در مورد مفاهیمی چون گفتمان نیز ارائه شده­است، اما در مورد استفاده عملی و به اجرا در آوردن این روش­ها کمتر سخن به میان آمده­است. یک تحلیل جامع نیازمند بررسی همه جانبه کل نشانه می­باشد اما این بررسی تنها محدود به بررسی فیلم نامه فیلم است و کمبود منابع و تحقیقات انجام شده در این زمینه یکی از موانع تحقیق حاضر بوده است.

1-8-معرفی اصطلاحات بنیادی

گفتمان: لاکلا و موف به نقل از یورگنسن و فیلیپس (2002: 18) بیان می کند که گفتمان نظام معنایی است که همه پدیده­های اجتماعی را تولید کرده و به آن­ها معنا می­بخشد. به عبارت دیگر، خارج از چارچوب گفتمان هیچ چیز قابل فهم نیست.

تحلیل گفتمان: تحلیل گفتمان که در زبان فارسی به سخن کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است، یک گرایش مطالعاتی بین رشته­ای است. تحلیل گفتمان می­کوشد تا نظام و آرایش فرا جمله­ای عناصر زبانی را مورد مطالعه قرار بدهد و بنابراین واحد­های زبانی نظیر تبادلات مکالمه­ای یا متون نوشتاری را مورد بررسی قرار می­دهد (لطفی پور ساعدی، 1371: 10).

تحلیل گفتمان انتقادی: گفتمان انتقادی، بحث تحلیل گفتمان را یک سطح ارتقا می­دهد. تحلیل گفتمان از نظر شمول معنایی، در گستره­ای فراتر از زبان­شناسی اجتماعی  و زبان شناسی انتقادی، به همت متفکرانی چون ژاک دریدا، میشل فوکو، ون دایک و نورمن فرکلاف که به این رشته اهتمام  ورزیدند وارد مطالعات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شد و شکل انتقادی به خود گرفت.

در این فصل کلیاتی که پیش از انجام تحقیق به عنوان زمینه ای برای آغاز کار صورت گرفته، آورده می­شود که شامل بیان مسأله، اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن، هدفهای تحقیق، سوالات یا فرضیه­های تحقیق، چارچوب نظری[1] تحقیق، روش تحقیق، پیشینه پژوهش، روش گردآوری اطلاعات و روش تجزیه[2] و تحلیل اطلاعات، است. در خاتمه تعاریفی از مفاهیم و واژه­های کلیدی تحقیق ارائه خواهد شد. 

1-2 بیان مساله تحقیق :

سینما به عنوان هنر هفتم، بخشی از نظام ارتباطات محسوب می شود که همواره بر تولید و تحلیل معانی، نشانه[3] ها و نمادهای هنری و فرهنگی دلالت می کند. هنرمند کسی است که با درك صحیح مؤلفه های یادشده و شناخت ساختارهای انتقال معانی در بازتولید رفتارهای معطوف بر هنر کوشش نماید. از سوی دیگر سینما امروزه از نمونه ابزارهای مهم و کارساز در تولید معانی، قادر است به سهولت میراث فرهنگی یک ملت (اعم از تاریخ، دین و ارزشهای اجتماعی) را به مخاطبان خارجی معرفی کند. پس داشتن سینمایی قوی و جذاب برای یک کشور، به معنای برخورداری از قدرت انتقال معانی و اثربخشی بر افکار عمومی در سطح بین المللی است. سینمای غالب جهان به صورت کلی تحت تأثیر دو جریان قرار دارد: اروپا و آمریکا. نمود بارز تقابل این دو جریان مهم را می توان از منظر تقابل جشنوارۀ فیلم کن و اسکار بررسی کرد. اما سؤال این است که “مؤلفه های هنری و فرهنگی که یک فیلم را به قابلیتی می رساند تا مخاطبین جهانی داشته باشد، و در جشنواره های معتبر جایزه کسب نماید، کدامند؟ و چه رابطه معناداری بین مؤلفه های یاد شده با هم و با گفتمان غالب بر جشنواره های جهان وجود دارد؟”  دغدغه محقق دستیابی به مؤلفه های یادشده در چارچوب روش علمی تحقیق است. در این راستا، محقق بر آن است تا فیلم “جدایی نادر از سیمین” ساخته اصغر فرهادی را به عنوان اولین فیلم ایرانی دریافت کننده جایزه اسکار و دیگر جوایز بین المللی، و فیلم “طعم گیلاس” عباس کیارستمی را به عنوان تنها فیلم ایرانی دریافت کننده نخل طلای کن، از حیث یک کار هنری و فرهنگی مورد

 مطالعه موردی قرار داده و مؤلفه های هنری غیر تکنیکی آن فیلمها که باعث شد تا مخاطبین بین المللی پیدا کنند و قابلیت دریافت جوایز معتبر جهانی را به دست بیاورد، مورد پژوهش قرار دهد؛ مؤلفه هایی که به نظر محقق شناسایی، چگونگی کاربست و تبیین حضورآنها در فیملهای کارگردانان موفق، می تواند برای ساخت فیلمهای موفق در آینده مؤثر باشد. سؤال دیگری که در اینجا مجال پاسخ خواهد یافت این است که، عباس کیارستمی و اصغر فرهادی به عنوان هنرمند چگونه این نشانه ها و نمادهای فرهنگی و هنری را در ساختار تولید معنا[4] در آثار خود به کار بسته اند؟ و چه نوع نشانه هایی را برای برقراری ارتباط با مخاطبین خود بکار گرفته اند؟”

رویکرد روشی این تحقیق نشانه­شناسی با زمینه پساساختارگرایی[5] و تلفیق آن با روش تحلیل گفتمان انتقادی[6] می باشد. پساساختارگرایی از دل بی اعتمادی عمیق نسبت به نظریۀ جامع به ظهور رسید، و نقطه آغاز آن این اعتقاد بود که همۀ متن ها چفت و بست دوگانه ای از گفتمان ها و ناگفتمان ها هستند (هیوارد،1993/137:1381). روش نشانه شناسی[7] مورد نظر، الگوی رمزگان رولان بارت[8] می باشد. بارت در کتاب S/Z پنج دسته رمزگان اصلی را از هم جدا دانست. رمزگان اصلی هر دو سویۀ معناشناسیک و همنشینی را در بر می گیرد. شیوه ای که واحدهای معنایی به یکدیگر وصل می شوند و شیوه ای که این واحدها به دنیای خارجی مرتبط می شوند. (احمدی،240:1380) معنا حاصل مبادلات پیچیده ای است که از تأثیر و تأثر متن و بافت موقعیتی، اجتماعی و سیاسی بیرون متن ناشی می شود. به کمک دانش تحلیل انتقادی گفتمان، امکان دستیابی به زمینۀ اجتماعی ورای متون میسر می شود و با بررسی عوامل برون متنی و لایه ها و سطوح متون، می توان به کشف ایدئولوژی حاکم بر به کارگیرندگان آن رسید. (یارمحمدی،62:1385) رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان مورد استفاده در تحقیق الگوی وندایک، غیاثیان (1386)، خواهد بود.

1-3 سوالات و فرضیه های تحقیق ( بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه) :

الف- سؤال اصلی:

مؤلفه های هنری و فرهنگی که یک فیلم را به قابلیتی می رساند تا مخاطبین جهانی داشته باشد، کدامند؟ و چه رابطه ای بین مؤلفه های یاد شده و گفتمان غالب بر جشنواره های اسکار و کن وجود دارد؟

ب- سؤالات فرعی:

1-  مؤلفه های هنری و فرهنگی موثر در فیلم (جدایی …)که باعث شد تا جایزه جهانی اسکار دریافت نماید، کدامند؟

2- دلالت های مؤثر در فیلم طعم گیلاس برای دریافت جایزه نخل طلا چه بوده اند؟

3- رمزگان غیر سینمایی مؤثر در جذب مخاطبین داخلی و خارجی ، کدامند؟

4-  هنرمند (کیا رستمی و فرهادی) چه نوع نشانه ها و نمادهایی را در ساختار تولید معنا بکار گرفته است؟

5- کنش گران اجتماعی چگونه بازنمایی می شوند؟

ب- فرضیه ها:

1- مؤلفه های فرهنگی و هنری و ساخت کلان ایدئولوژی بر موفقیت فیلم جدایی نادر از سیمین اصغر فرهادی، به عنوان متغییرهای مستقل، در دریافت جوایز بین المللی (بخصوص اسکار) به عنوان متغییرهای وابسته، تأثیر گذار بوده اند.

2- دلالت هایی در فیلم طعم گیلاس وجود دارد که به عنوان متغییر مستقل بر دریافت جایزه نخل طلا مؤثر بوده است.

3- رمزگان غیرسینمایی در یک فیلم  وجود دارد که به عنوان متغییر مستقل، بر جذب مخاطبین داخلی به عنوان متغییر وابسته تأثیر دارند.

4- رمزگان غیر سینمایی به عنوان متغییر مستقل وجود دارند که بر جذب مخاطبین خارجی به عنوان متغییر وابسته تأثیر گذار می باشند.

5- بین شیوه بازنمایی کنش گران اجتماعی به عنوان متغییر وابسته و عوامل اجتماعی به عنوان متغییر مستقل، رابطه وجود دارد.

1-4 اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن:  

صاحب نظران حوزه فرهنگ و عرصه سیاست عموماً بر این نکته اتفاق نظردارند که سینما ابزار قدرتمندی برای شکل دادن به تصویر یک ملت در دیدگاه مردم جهان است. از سویی کن نماینده ی سینما به مثابه ی هنر (روشنفکری/ جشنواره ای/ خاص/ …) و اسکار نماینده ی سینما به مثابه ی صنعت/تجارت (عامه پسند/ هالیوودی/ کلیشه ای/…) است. لذا بررسی این دو جریان مهم سینمایی جهان از دید محقق کمک می نماید تا گفتمان غالب بر سینمای جهان را دریافت. در سال‌های برگزاری بخش غیر انگلیسی اسکار، در کسب این جایزه فیلم‌های محصول كشورهای اروپایی یكه‌تاز بی‌رقیب این عرصه بوده‌اند؛ به طوری ‌كه از 63 جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی اسكار تا به امروز، 51 جایزه نصیب فیلم‌های اروپایی شده است و سهم كشورهای آسیایی تنها شش جایزه، كشورهای آفریقایی 3 جایزه و كشورهای قاره آمریكا نیز 3 جایزه اسكار بوده است. پیشتر بزرگترین افتخار ایران در این بخش، نامزدی فیلم «بچه های آسمان» (اثر مجید مجیدی) بود. اهدای جایزه اسكار به عنوان بهترین فیلم خارجی به “جدایی نادر از سیمین” اصغر فرهادی در کنار افتخارات دیگر این فیلم، فرصت خوبی است برای بازبینی دوباره‌آن. نگاهی ورای چارچوب‌های تنگ سیاسی و جناحی به فیلمی که توانسته روحی دوباره به کالبد سینمای محتضر ایران بدمد و آن را جهانی سازد. از این رو، قابل تأمل است تا بدانیم دلیل موفقیت فیلم “جدایی نادر از سیمین” چه بوده که توانسته همزمان دل تماشاگران، منتقدان و روشنفکران را در سراسر جهان ببرد و بر صدر فهرست‌های معتبر سینمایی بنشیند. از طرفی شکی نیست کن معتبرترین جشنواره سینمایی جهان است و بررسی فیلم طعم گیلاس عباس کیا رستمی به عنوان تنها فیلم ایرانی دریافت کننده مهمترین جایزه آن (نخل طلا) برای شناخت گفتمان غالب بر این جشنواره سینمایی، از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین شناخت مؤلفه های مؤثر در این موفقیت، می تواند در ادامه این روند،  به رشد سینمای ایران یاری رساند.