شعر و ادب پارسی از دیر باز با صور خیال در آمیخته و آشنا بوده است. صور بلاغی شامل تشبیه ، استعاره، مجاز و کنایه است و بیش از هزار سال است که شاعران فارسی زبان را در شعر، با خود ، آشنا و مأنوس ساخته است. در همهی سبکهای شعر کهن و معاصر، بسامد بالای کاربرد صور خیال را میتوان مشاهده نمود.
در سبک دورهی بازگشت که تتبّع و تقلیدی است از شعرای سبک عراقی و خراسانی ، ساختار صور بلاغی چه از دیدگاه لفظ و ساختار ظاهر ترکیبات و جملات و چه از نظر معنا و مسایل بیانی صور بلاغی ، از هر دو جهت ، شعر دورهی بازگشت، نظر به سبک عراقی و خراسانی دارد.
وصال شیرازی که از شاعران دورهی بازگشت است و از شاعران بزرگ دورهی نخست بازگشت ادبی محسوب میشود، در حوزهی صور بلاغی ، توانمند و صاحب هنر، ظاهر شده و به راستی که در همهی حوزه های صور خیال به ویژه انواع تشبیه و استعاره، سرآمد شاعران زمان خود بوده است. پژوهش در مسائل بیانی و صور بلاغی دیوان اشعار او ما را به تواناییهای او در آفرینش و پردازش انواع صور خیال آگاه میکند. مقایسهی بیانی شعر وصال شیرازی با معاصران وی، توانایی بلامنازع وی را در هنر شاعری و بکارگیری فنون بلاغت توسط وی را بر هر پژوهنده ای محرز و قطعی جلوه میدهد.
در این پایان نامه هریک از مباحث صور خیال در دیوان وصال شیرازی از تشبیه، استعاره ، مجاز و کنایه در بخشهای جداگانه با ارائه شواهدی از اشعار وی ، پژوهش شده و مسائل بیانی اشعار وصال را به گونه ای مبسوط در ابعاد مختلف باز نموده و ارائه شده است. این پژوهش نمونه ای نسبتاً کامل از مسائل بلاغت و صور خیال را در شعر دورهی بازگشت به خواننده با ارائه شواهدی از اشعار وصال شیرازی ارائه میدهد.
واژگان کلیدی: وصال شیرازی ،دیوان اشعار،صور بلاغی، تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه
فهرست مطالب
عنوان صفحه
الف)بیان مسأله. 12
ب)اهمیّت و ضرورت تحقیق.. 13
د)اهداف تحقیق.. 14
الف: اهداف کلّی.. 14
ب: اهداف اختصاصی.. 14
ﻫ)پیشینه تحقیق.. 15
و)روش پژوهش… 16
ز)تحقیق توصیفی تحلیلی.. 17
ح)نوع مطالعه «روشها و ابزار های گرد آوری اطلاعات». 17
ط) اسناد عمدهی مورد استفاده در این تحقیق: 18
ی) ابزار گردآوری اطلاعات: 18
ک)محدودیتها و موانع. 18
تعاریف و کلیّات.. 20
1-1درباره وصال شیرازی و شعرش… 20
1-2 وصال و سبک بازگشت : 21
1-3وصال و شاعران سبک خراسانی و عراقی: 22
1-4 مختصری در موردعلم بیان. 26
1-5وصال و موسیقی شعر. 27
. 31
2-1-1 تشبیه. 32
2-1-1 حسی و عقلی بودن طرفین تشبیه. 32
2-1-2 محسوس به محسوس: 33
2-1-3 معقول به معقول. 39
2-1-4 محسوس به معقول. 41
2-1-5 معقول به محسوس: 43
2-1-6تشبیه خیالی و وهمی: 52
2-1-1-2تشبیه به اعتبار مفرد و مرکب بودن طرفین: 53
2-1-1-2-1 تشبیه مفردمقید به مفرد مقید. 53
2-1-1-2-2 تشبیه مفردغیر مقیدبه مفرد غیر مقید. 57
2-1-1-2-3تشبیه مفرد مقید به مفرد غیر مقید. 62
2-1-1-2- 4 تشبیه مفرد غیر مقید به مفرد مقید. 65
2-1-1-2-5 تشبیه مفرد به مرکب.. 67
2-1-1-2-6 تشبیه مرکب به مفرد. 68
2-1-1-2-7 تشبیه مرکب به مرکب.. 69
2-1-1-2-8 تشبیه مرکب به مرکب مرسل.. 86
. 88
2-1-1-3-1 استخـدام (وجه شبه دوگانه ) 89
2-1-1-3-2تشبیه جمع. 89
2-1-1-3-3 تشبیه مفروق. 92
2-1-1-3-4 تشبیه مجمل.. 95
2-1-1-3-5 تشبیه مؤکد ومرسل.. 96
2-1-1-3-6 تشبیه مشروط و تفضیل.. 98
2-1-1-3-7 تشبیه ملفوف.. 98
2-1-1-3-8 تشبیه تفضیل.. 99
2-1-1-3-9 تشبیه مضمر. 101
2-1-1-3-10 تشبیه تمثیل.. 102
2-1-1-3-11 اضافه تشبیهی.. 102
. 118
2-2-1 استعاره 119
2-2-1-1 استعاره مصرحه مجرده 119
2-2-1-2 استعارۀ مصرّحۀ مرشحه. 123
2-2-1-3 استعارۀ مصّرحۀ مطلقه. 127
2-2-1-4 استعارۀ مکنیۀ تخییلیّه (تشخیص)………………………………………………………………………………………128
2-2-1-5 استعاره مصرّحۀ تبعیّه. 137
2-2-1-6 اضافۀ استعاری.. 138
2-2-1-7 استعاره تمثیلیّه. 140
: 141
2-3-1 کنایه. 142
2-3-1-1 اقسام كنایه به لحاظ مكنیّ عنه……………………………………………………………………………………………………..142
2-3-1-2 انواع کنایه به لحاظ واضح بودن و مخفی بودن: 143
2-3-1-2-1ایماء 143
2-3-1-2-2تلویح. 143
2-3-1-2-3تعریض… 144
. 149
2-4-1- مجاز 150
2-4-1-1 مجاز به علاقۀ جزء و كل. 150
2-4-1-2 مجاز به علاقه حال و محلّ……………………………………………………………………………………………………………..151
2-4-1-3 مجاز به علاقه ظرف و مظروف……………………………………………………………………………………………………….152
2-4-1-4 مجاز به علاقه آمر و مأمور ……………………………………………………………………………………………………………153
2-4-1-5 مجاز به علاقه ما كان…………………………………………………………………………………………………………………….153
2-4-1-7 مجاز به علاقه سبب و مسبب……………………………………………………………………………………………………….153
2-4-1-8 مجاز به علاقه بدلیّت…………………………………………………………………………………………………………………..154
2-4-1-9 مجاز به علاقه تضاد……………………………………………………………………………………………………………………….154
2-4-1-10مجاز به علاقه مادیّت…………………………………………………………………………………………………………………….154
2-4-1-11 مجاز به علاقه قوم و خویشی……………………………………………………………………………………………………….154
2-4-1-12 مجاز به علاقه آلیّه……………………………………………………………………………………………………………………..155
2-4-1-13 مجاز به علاقه عموم و خصوص……………………………………………………………………………………………………156
2-4-1-14 مجاز به علاقه ی غلبه………………………………………………………………………………………………………………….156
2-4-1-15مجاز به علاقه ملازمت………………………………………………………………………………………………………………….156
2-4-1-16 مجاز جنسیّت.. 157
كتابنامه. 161
بیان مسأله
در این پایان نامه سعی شده است تا اطلاعات جامع و مستندی بر مبنای اشعار وصال، از عناصر بنیادی شعریعنی: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه ، ارائه گردد و هر یک از عناصر صور خیال و بلاغت را در فصلی جداگانه، نسبتاً جامع و مُشَبع، باز نموده شود.
از آن جا که در شعر ، تتبّع و تقلید از سرآمدان و بزرگان، امری شایع و طبیعی است، شاعران دورهی بازگشت از جمله وصال، با نظر به ویژگیهای شعر کهن و راه و شیوهی فحول ادبای پیش یعنی سرایندگان سبک عراقی و پس از آن خراسانی، توانستند به گونه ای طبیعی و توانمند، سرودن شعر را ادامه دهند و غزلیات ، قطعات و قصاید نسبتاً زیبا و هنرمندانه ای از خود به جای گذارند. البته برخی از اشعار آنان در ردیف بهترین اشعار به جای مانده در ادب پارسی نیز، قرار گرفته است که از آن جمله میتوان به ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی که بسیار عارفانه و از روی سوز و از سر حقیقت سروده شده است، اشاره کرد.
برخی از تک بیتهای به جای مانده و معروف در ادب فارسی ، نیز سرودهی طبع شاعران دورهی بازگشت و از جمله وصال است:
دوست نباید ز دوست در گله باشد مرد نباید که تنگ حوصله باشد
(وصال شیرازی، 1378 :204)
این خط جادهها که به صحرا نوشتهاند یاران رفته با قلم پا نوشتهاند
(همان،232)
برخی به طور کلی شعر دورهی بازگشت را فاقد ارزش هنری میدانند و با برچسب تقلید و تتبّع
بی چون و چرا، یک باره مجموعهی حجیم و پر بار و دستاورد طبع شاعران این دوره را به بوتهی فراموشی میسپارند و بر طاق نسیان مینهند، امّا هیچ یک از این طرد و نفی کنندگان شعر دورهی بازگشت، از صاحب نظران و استادان و ادبای حوزهی ادب فارسی محسوب نمیشوند و سخن آنان از روی تعصّب و عدم پژوهش و تحقیق کافی وارج ننهادن به دستاورد های هنری شاعرانی چون وصال شیرازی و نشاط اصفهانی و هاتف اصفهانی و امثال آنان است که براستی بابی از فرهنگ و ادب فارسی به این بزرگان تعلّق دارد و به نام آنان گشوده میشود ونگارنده در این پایان نامه هر یک از موضوعات بیانی؛ یعنی تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه را بر مبنای استشهاد به اشعار وصال مورد پژوهش و تحقیق قرار داده است.
ب)اهمیّت و ضرورت تحقیق
سبک شعرشاعران دورهی بازگشت و ویژگیهای بلاغی هر یک از آنان ، نسبت به شاعران سایر ادوار کهن شعر فارسی، کمتر مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. آن قدر مقاله و اثر که دربارهی شاعران سبک خراسانی و بزرگان سبک عراقی، نگارش یافته ، ده یک آن دربارهی فحول ادبای دورهی بازگشت ادبی، به قلم تحقیق و پژوهش به نگارش در نیامده است. از طرفی دانشجویان رشتهی زبان و ادبیات ، به ویژه مقطع کارشناسی ارشد، به دنبال تحقیق و نگارش موضوعاتی هستند که بدان ها کمتر عنایت و توجه شده است تا بدین وسیله، قدرت پژوهش و نگارش را در خود تقویت کنند و بدین وسیله بتوانند گوشه یا گوشههایی ناشناخته از فرهنگ و ادب این مرز و بوم را به علاقهمندان و خوانندگان آثار ادب پارسی ، ارائه دهند.
از آن جا که وصال شیرازی از قلّه های ادب دورهی بازگشت است، تفحّص و تحقیق در مسائل بیانی اشعار وی، از جهات گوناگون، لازم و بایسته مینماید. دیوان قطور وصال شیرازی که به ضمیمه ی تتمّۀ فرهاد و شیرین وحشی بافقی، اثر طبع وصال به چاپ رسیده، بر قدرت طبع و ذوق و اطلاعات وسیع این شاعر شاهد و گواه است. تنوّع اوزان غزلیات و قصاید و قطعات، ارائه ترکیبات و واژگان و تعبیرات نسبتاً نو و جذّاب و بهره جستن از اوزان مطبوع و اشاره به مسائل فلسفی، تاریخی و مذهبی و به پایان بردن فرهاد و شیرین وحشی بافقی دست کم با همان توانایی وحشی در آفرینش و ساخت و پردازش داستان اموری است که بر کمال استادی وصال ، گواه است . توجه کافی وصال در کاربرد صور بلاغی ، شعر اورا از درخور پژوهشهای بیانی نموده است و نگارنده با بضاعت اندک و اطلاعات محدود خود کوشیده است تا این پژوهش بیانی را سامان بخشیده و به نگارش در آورد.
