:

مسأله «عقل و وحی» و حوزه عمل و اعتبار هر كدام، از مسائل و دغدغه‌های فكری دیرینه اندیشمندان مسلمان بوده است. مسأله‌ای كه به نزاع فكری عقل گرایان و نص گرایان تبدیل و موجب پیدایش دو مكتب اصلی اهل حدیث و اهل عقل و رأی گردید. كشاكشی طولانی و ریشه‌دار كه در دوره‌های مختلف تاریخ به شكلی نمایان بوده است.[1]

پی بردن به كاركردهای عقل و وحی و توانایی‌های هر یك از این دو و به تعبیری دیگر نسبت بین عقل و وحی یا رابطه میان این دو، موضوعی است كه مولود این كشاكش‌ها و تنازعات بوده است. جستجوی این نسبت به ویژه در حوزه معرفت خداوند از آنجا كه باور به خداوند و شناخت او ابتدایی‌ترین و اصلی‌ترین موضوع معرفت دینی است. از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد.

این پژوهش قصد آن دارد تا با بهره‌گیری از روایات اهل بیت علیهم السلام و بر اساس آنها نسبت میان عقل و وحی را در معرفت الاهی جستجو كند و در نتیجه كاركردهای متقابل عقل و وحی را روشن‌تر نماید. عقل در اندیشه شیعی بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام موهبتی الهی و حجتی درونی است كه بخش مهمی از معتبرترین كتب روایی شیعه را به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر با مطالعه دسته ای از روایات در می‌یابیم كه عقل دچار محدودیت و نیاز است و از این رو نیازمند به دستگیری و تعلیم وحی می‌باشد.

پژوهش حاضر ابتدا بر اساس روایات به موضوع حجیت و اعتبار عقل و آنگاه به محدودیت و نیاز عقل می‌پردازد و از آنجا وارد بحث

 

 كاركردهای وحی و عقل و در نهایت نسبت میان این دو خواهد شد.

در اینجا لازم است قبل از ورود به بحث به چند نكته كلی اشاره شود.

1) با توجه به اینكه این پژوهش قصد دارد بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام به بررسی نسبت میان عقل و وحی در حوزه معرفت خداوند بپردازد، از پرداختن به آراء و اندیشه‌های اندیشمندان و بویژه از قضاوت و داوری در خصوص آن پرهیز شد و صرفاً در هر كجا كه لازم بود و به ارائه بهتر بحث كمك می‌نمود، به نظریات علماء اشاره شد و یا در خلال بحث از آن استفاده گردید. روشن است كه بررسی نسبت بین عقل و وحی از نظر اندیشمندان و علمای امامی و غیر امامی خود موضوع پژوهش‌هایی دیگر بوده و می‌تواند باشد.

2) در این تحقیق سعی شد بحث از حوزه عقاید و به ویژه معرفت خداوند و به تعبیر دیگر توحید خارج نگردد.

3) استفاده از منابع معتبر و نخستین روایی شیعه اصل كلی است كه در این پژوهش نیز به آن توجه گردید و لذا عمدتاً سعی شد به منابع دست اول روایی رجوع شود و اگر روایتی در چند مجموعه و یا كتاب روایی نقل گردیده است به منبع معتبرتر ارجاع داده شود. همچنین روایاتی كه از منابع معتبر فاقد اعراب نقل شده، به منظور حفظ امانت به همان شکل آورده شده‌اند.

4) در مواردی که نیاز به استفاده از لغت‌نامه بوده است، سعی شده از میان لغت نامه ها و معانی موجود، مناسب‌ترین معنی انتخاب شود. (در متن تنها نام کتاب لغت ذکر شده و مشخصات کامل کتاب در فهرست منابع آورده شده است.)

5) به منظور جلوگیری از حجیم شدن كم سود پژوهش از ترجمه روایات روان پرهیز گردید. ولی در خصوص روایات طولانی‌تر و یا مواردی كه احساس شد نیاز به ذكر ترجمه است، از ترجمه‌های موجود استفاده و هر مورد با ارجاع مشخص گردیده است. در سایر مواردی كه به منبع ترجمه اشاره نشده است (به خصوص در روایات فصل سوم)، ترجمه و یا شرح از نگارنده است.

6) تلاش بر این بوده است كه اصل ایجاز تا به آنجا كه مخل معنی و دلالت نباشد رعایت گردد، از این رو از نقل روایات تكراری پرهیز شد.

 

 

 

 

 

 

فصل اول

كلیات

 

1. كلیات

1-1- بیان مسأله و اهمیت تحقیق

از آغازین سده‌های شكل گیری اندیشه اسلامی بحث‌های عقل و دین و یا عقل و وحی، همیشه و تاكنون به اشكالی مطرح بوده است. اینكه جایگاه عقل كجاست و حدود اختیارات آن تا چه اندازه است بحثی كهن در تاریخ اسلام است. با تأمل در تاریخ تفكر اسلامی ملاحظه می‌شود كه اغلب پاسخ‌های داده شده در یكی از دو سوی افراط و یا تفریط گرفتار است. اهل حدیث با گرایش نص‌گرایانه به دین در یك سوی این كشاكش و معتزله با عقل‌گرایی افراطی در سوی دیگر این جریان قرار می‌گیرند.

اهمیت این موضوع تا به آنجا است كه مهمترین ویژگی جریان‌های فكری دوره‌های ابتدایی اسلام، در نگاه آنان به جایگاه عقل تعریف می‌شود. جریان‌ها یا مكتب‌های فکری دیگر همچون اشعری، ماتریدی و امثال آن نیز در شیوه برخورد با موضوع عقل، ماهیت مستقل پیدا كرده و شكل گرفته‌اند.

تقسیم‌بندی عقل به دو جنبه‌ عملی و نظری از آغاز در بین اندیشه‌های اسلامی به وضوح به چشم می‌خورد. دو مسأله اصلی كلام یعنی تشبیه و تنزیه و جبر و تفویض تجلّی این دو جنبه از عقل می‌باشند.

از میان همه فرق اسلامی، شیعه در قرون نخستین به دلیل وجود اهل بیت عصمت و طهارت(ع) تا حدود زیادی از این كشمكش‌ها در امان بوده است و بطور كلی دانشمندان شیعه در برخورد با موضوع عقل از اعتدال بیشتری بهره‌مند بوده‌اند. اما با گذشت زمان دو جریان عقل‌گرایی و نص‌گرایی به شكل آشكاری در كلام شیعی خود نمایی كرده است.

گرچه به بركت وجود اهل بیت (ع) شیعه امامیه هرگز گرفتار افراط‌ها و تفریط‌های اهل سنت در حوزه عقل و وحی نبوده است، اما گرایش به عقل و یا نص در میان علمای شیعه (همچون شیخ مفید و شیخ صدوق) و تفاوت دیدگاه‌ها به وضوح در آثار ایشان نمود كرده است.  در طول تاریخ شیعه نیز این گرایش‌ها موجب شكل‌گیری بحث‌های كلامی زیادی در میان علمای شیعه بوده است (در این میان ورود فلسفه به جهان اسلام و نقش عقل در تكامل فلسفه اسلامی و نقش فلسفه در تكامل كلام اسلامی خود موضوعات دیگری است كه نباید از آن غفلت شود). این گرایش‌ها به هر یك از دو سوی عقل و نص و یا عقل و وحی تا به امروز نیز ادامه داشته و می‌توان آن را از بحث‌های پر حرارت علمی در حوزه دین دانست.

شناخت جایگاه عقل و كاركردهای آن و نیز وحی و كاركردهای آن به ویژه در حوزه معرفت پرودگار، امر مهم و تعیین كننده‌ای در حوزه معرفت دینی است. چرا كه اولین موضوع دین معرفت خداوند است. از سویی با توجه به منابع بسیار غنی معرفتی شیعه یعنی روایات خاندان عصمت و طهارت(ع)، كشف كاركرد های عقل و وحی و نسبت میان این دو در حوزه معرفت خداوند از منظر روایات، موضوعی است كه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

1. 1. دكتر زرین كوب در این باره می‌گوید: «قول به تعارض بین عقل و وحی هم كه در اكثر ادیان كشمكش‌های دائم بین جناح‌های افراطی را سبب بوده است، ایمان خالص و آمیخته به تعصب و تصلب را در مقابل گرایش‌های الحادی و فلسفی قرار داده است» (زرین کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان، انتشارات علمی، تهران، چاپ اول، ص 255)

نهج البلاغه، از جمله کتبی است که حاوی موضوعات گوناگون می‌باشد، و هر کس به اندازۀ تشنگی خود، از این دریا چشیده است. یکی از مباحثی که بایستی بدان توجّه کرد، عواملی است که مربوط به اقبال و ادبار دولت‌ها می‌شود. هر دولت و حکومتی، برای این‌که سالیان بیشتری حکومت کند و استوار بماند، لازم است اصول و روش‌هایی را به کار بندد، تا اقبالش بر ادبارش غلبه کند و بر اریکۀ قدرت، مدّت زمان بیشتری تکیه زند. حضرت علی (×)، از موضع رهبری و حکومت بر یک جامعۀ اسلامی، در سخنان خویش به عوامل فروپاشی و انحطاط جوامع اشاره نموده است که لازم است این عوامل دسته‌بندی و مرتّب شود و آن‌ها را به‌صورت منسجم آورد. تشخیص مسیر درست و جلوگیری از انحراف، گمراهی و افراط و تفریط، حکومت را به اهداف عالیۀ خویش می‌رساند و یک زندگی راحت را به جامعه ارزانی می‌دارد.

رسالۀ پیش رو با استفاده از روش کتابخانه‌ای نوشته شده است و با جمع‌آوری و دسته‌بندی مطالب مربوطه از آموزه‌های امام علی (×) به تشکیل خانواده حدیث پرداخته شده است. در این رساله با توجّه به فرمایشات امیرالمؤمنین علی (×) عوامل فروپاشی جوامع به چهار قسمت تفکیک شده است. عوامل سیاسی مانند: ولایت‌ناپذیری، استبداد و خودکامگی و قدرت‌طلبی که ظهورش در یک حکومت فروپاشی آن‌را رقم خواهد زد. از نگاه امیرالمؤمنین (×) عامل دیگری که سقوط یک جامعه را در پی دارد، عوامل اجتماعی است. اختلاف و تفرقه، جهادگریزی و ترک امر به معروف از جملۀ این عوامل است. عوامل فرهنگی، شامل مواردی همچون، دنیاطلبی، وارونگی ارزشی، جهل و نادانی و… است که ظهور آن در یک حکومت ملازم با فروپاشی است. آخرین عوامل فروپاشی عوامل اثرگذار عرصۀ اقتصادی است که مباحثی مانند، فقر و ناداری، فرورفتن در کام‌رانی، تصرّف در بیت‌المال، توزیع نابرابر امکانات از جملۀ این عوامل است. در پایان هر فصل نیز عوامل تحکیم‌کننده را مطرح نموده‌ایم. عواملی که در چهار حوزۀ عنوان شده، از انحطاط جوامع و سقوط آن‌ها جلوگیری می‌کند. مانند: ولایت‌پذیری، اتّحاد و انسجام ملّی، آگاهی و بصیرت، حراست از بیت‌المال و رفاه عمومی.

کلیدواژه‌ها: سقوط، انحطاط، فروپاشی، جوامع، امام علی (×)، نهج البلاغه.

 

 

بخش اوّل کلّیات و مفاهیم 15

فصل اوّل کلّیات و مفاهیم 16

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق. 17
2. 1. سؤالات تحقیق. 17
3. 1. فرضیّات تحقیق. 18
4. 1. ضرورت و اهداف تحقیق. 18
5. 1. پیشینۀ تحقیق. 19
6. 1. مفاهیم 21
7. 6. 1. انحطاط. 21
8. 1. 6. 1. مفاهیم مترادف انحطاط. 22
9. 6. 1. جامعه 24
10. 2. 6. 1. مفاهیم مترادف جامعه 25

بخش دوم عوامل سیاسی اجتماعی فروپاشی جوامع. 26

فصل دوم عوامل سیاسی فروپاشی جوامع. 27

1. 2. عوامل سیاسی آسیب‌زننده به جامعه 28
2. 1. 2. ولایت‌ناپذیری. 28
3. 1. 1. 2. ولایت‌ناپذیری علی‌رغم ضرورت وجود رهبری. 28
4. 1. 1. 2. تضعیف رهبری. 29
5. 1. 2. استبداد و خودکامگی. 39
6. 2. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 39
7. 2. 1. 2. حسّاسیّت امام علی (×) در نفی خودکامگی. 41
8. 2. 1. 2. استبداد، عامل تباهی. 45
9. 2. 1. 2. حکومت عثمان، حکومت مستبدّانه 47
10. 2. 1. 2. پیامدهای استبداد 48
11. 1. 2. قدرت‌طلبی. 48
12. 3. 1. 2. قدرت، زمینۀ استبداد 50
13. 3. 1. 2. آفات قدرت‌طلبی. 50
14. 1. 2. خشونت‌ورزی. 52
15. 4. 1. 2. مفهوم‌شناسی. 52
16. 4. 1. 2. خشونت‌ورزی بدترین خصلت.. 52
17. 2. عوامل سیاسی تحکیم‌کنندۀ جامعه 54
18. 2. 2. ولایت‌پذیری. 54
19. 1. 2. 2. نقش اساسی رهبری. 54
20. 1. 2. 2. عوامل موفّقیّت در رهبری. 58
21. 2. 1. 2. 2. رعایت حقوق دو طرفه 61
22. 2. 2. آگاهی بخشی و بصیرت.. 62
23. 2. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 63
24. 2. 2. 2. نقش بصیرت در رفع خودکامگی. 63
25. 2. 2. 2. بصیرت‌افزایی‌های حضرت علی (×) 63
26. 2. 2. مشورت.. 66
27. 2. 2. به‌سامانی نظام حکومتی وارسته از خودکامگی. 69
28. 4. 2. 2. دقّت در گزینش کارکنان. 69
29. 4. 2. 2. انتقادپذیری. 70
30. 2. 2. حاکمیّت فرهنگ عقلانیت و دوراندیشی. 71
31. 5. 2. 2. تعقّل. 71
32. 5. 2. 2. تفکّر. 72
33. 5. 2. 2. تدبّر. 75
34. 5. 2. 2. نظارت و بازرسی. 79
35. 2. 2. نبود فرهنگ قدرت‌طلبی. 81
36. 2. 2. مهرورزی. 84
37. 2. 2. رفق‌ورزی. 85
38. 8. 2. 2. مفهوم‌شناسی. 86
39. 8. 2. 2. رفق‌ورزی در حکومت.. 86

فصل سوم عوامل اجتماعی فروپاشی جوامع. 90

1. 3. عوامل اجتماعی آسیب‌زننده به جامعه 91
2. 1. 3. اختلاف و تفرقه 91
3. 1. 1. 3. اختلاف، عامل شکست و نابودی. 91
4. 1. 1. 3. عوامل اختلاف.. 95
5. 1. 3. جهاد گریزی. 100
6. 2. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 100
7. 2. 1. 3. جهاد دفاعی. 102
8. 2. 1. 3. جهادگریزی، عامل شکست.. 102
9. 1. 3. ترک امر به معروف و نهی از منکر. 104
10. 3. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 105
11. 3. 1. 3. آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر. 105
12. 1. 3. ظلم و بی عدالتی. 107
13. 4. 1. 3. مفهوم‌شناسی. 108
14. 4. 1. 3. ظلم و ستم عامل نابودی. 108
15. 4. 1. 3. انواع ظلم 112
16. 4. 1. 3. بدترین ظلم، ظلم به بندگان. 113
17. 5. 1. 3. اقسام آزادی. 115
18. 3. عوامل اجتماعی تحکیم‌کنندۀ جامعه 121
19. 2. 3. اتّحاد و انسجام ملّی. 121
20. 1. 2. 3. توصیه به همبستگی. 122
21. 1. 2. 3. آثار وحدت و پیوستگی اجتماعی. 123
22. 2. 3. حاکمیّت فرهنگ جهاد 127
23. 2. 2. 3. پای‌بندی به دفاع مشروع. 127
24. 2. 3. امر به معروف و نهی از منکر. 128

اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر. 128

1. 3. 2. 3. آثار امر به معروف و نهی ازمنکر. 128
2. 2. 3. عدالت.. 131
3. 4. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 131
4. 4. 2. 3. اهمیّت عدالت.. 131
5. 4. 2. 3. ویژگی‌ها و آثار عدالت.. 133
6. 4. 2. 3. حاکمان موفّق. 134
7. 2. 3. انصاف.. 135
8. 5. 2. 3. مفهوم‌شناسی. 135
9. 5. 2. 3. انصاف، شاخصۀ یک جامعۀ بالنده 135
10. 2. 3. پاسداشت آزادی‌های عمومی. 138
11. 6. 2. 3. بسترهای آزادی. 140
12. 2. 3. مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها 143
13. 4. عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه 147
14. 1. 4. دنیاطلبی. 147
15. 1. 1. 4. مفهوم‌شناسی. 148
16. 1. 1. 4. دنیای مذموم و دنیای ممدوح. 148
17. 1. 1. 4. دنیاطلبی، ریشۀ همۀ فساد‌ها 149
18. 1. 1. 4. بی‌میلی امام نسبت به دنیا 150
19. 1. 1. 4. دنیاطلبی عامل ویرانی. 152
20. 1. 1. 4. آرزوهای طولانی برای زیستن در دنیا 154
21. 1. 4. وارونگی ارزشی در جامعه 155
22. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی در بیان حضرت امیر (×) 156
23. 2. 1. 4. وارونگی در آینده 158

 

1. 2. 1. 4. وارونگی ارزشی مقدّمۀ سقوط. 158
2. 1. 4. برسرکار آمدن نابخردان و نابه‌کاران. 159
3. 1. 4. جهل و نادانی. 162
4. 4. عوامل فرهنگی تحکیم‌کنندۀ جامعه 167
5. 2. 4. نگاه درست به دنیا 168
6. 1. 2. 4. سیرۀ علوی، همدردی با مستضعفان. 168
7. 2. 4. آموزش و پرورش عمومی. 170
8. 2. 4. علم و آگاهی. 171
9. 3. 2. 4. اهمیّت آگاهی. 172
10. 3. 2. 4.آگاهی حقّ مردمان. 173
11. 2. 4. مدیریّت خردمندان و تدبیرورزان. 175
12. 2. 4. عبرت‌گرفتن از گذشتگان. 178
13. 5. 2. 4. مفهوم‌شناسی. 179
14. 5. 2. 4. تشابه‌پذیری رویدادها 179
15. 5. 2. 4. توصیه به عبرت‌‌پذیری. 180
16. 5. 2. 4. نتیجۀ عبرت‌گیری. 185
17. 5. عوامل اقتصادی آسیب‌زننده به جامعه 189
18. 1. 5. فقر و ناداری. 189
19. 1. 1. 5. نگاه منفی به فقر و ناداری. 190
20. 1. 1. 5. فقر عامل نابودی. 192
21. 1. 5. تصرّف در بیت المال. 196
22. 2. 1. 5. خطر اطرافیان. 197
23. 1. 5. فرو رفتن در کام‌رانی. 198
24. 1. 5. توزیع نابرابر امکانات.. 203
25. 5. عوامل اقتصادی تحکیم‌کنندۀ جامعه 204
26. 2. 5. سفارش درباره مستضعفان و طبقۀ فرودین. 205
27. 2. 5. رفاه عمومی. 209
28. 2. 5. مالیات با برنامه 211
29. 2. 5. حراست از بیت‌المال. 213
30. 4. 2. 5. مفهوم‌شناسی. 213
31. 4. 2. 5. اهمیّت حراست از بیت‌المال. 213
32. 4. 2. 5. پای‌بندی حضرت به حراست از بیت‌المال. 217
33. 2. 5. برخورداری همگان از سرانۀ برابر. 226
34. 2. 5. بازرگانی و تولید 229
35. 2. 5. اعتدال و میانه‌روی. 232

نتیجه‌گیری. 236

پیشنهادها 237

منابع و مأخذ 238

منابع فارسی. 238

منابع عربی. 242

 

مقدّمه

همواره پرداختن به موضوعات مختلف در آموزه‌های دینی، مورد توجّه اهل تحقیق و پژوهش بوده است و هرکسی به تناسب شرایط مختلف، به برّرسی موضوعی در آموزه‌های دینی پرداخته است. یکی از منابع گران‌سنگ که از دیدگاه دقیق و نافذ امیرالمؤمنین (×) ما را به واقعیّت‌های جهان رهنمون می‌سازد، نهج البلاغه است. هرکسی از دیدگاه خود در این کتاب غور می‌کند و موضوعاتی را برّرسی می‌کند و کسانی هم هستند که به یک موضوع می‌پردازند، امّا هرکدام از منظری این موضوعات را شناسایی می‌کنند. یکی از موضوعات اجتماعی که در نهج البلاغه، بایستی بدان پرداخته شود، علل فروپاشی و انحطاط جوامع است.

دغدغۀ بسیاری از دولتمردان و زمامداران این است که دوران حکومت و فرمانروایی خود را افزایش دهند و به‌طور ناگهانی و سریع از صفحۀ روزگار محو نشوند. طبق اصل قانونمند بودن جوامع و شباهت سرنوشت ملل و اقوام گوناگون، تعالی و انحطاط جوامع، عزّت و ذلّت آن‌ها، از روی تصادف نخواهد بود. هر دولتی تلاش می‌کند تا سال‌های متمادی، قدرت و حکومت را در دست داشته باشد و با اقتدار بیشتری، حکمرانی کند، از این‌رو این موضوع بسیار حائز اهمیّت است و باید این عوامل از آموزه‌های دینی استخراج شود تا دولت‌ها از این عوامل دوری کنند و عواملی که قدرت آن‌ها را تحکیم می‌کند، به کار ببندند.

یکی از موضوعاتی که در بیانات رهبر معظّم انقلاب مشاهده می‌شود، بحث انحطاط جوامع است که گویی یکی از مطالبات دیرین ایشان، استخراج و استنتاج این بحث از نهج البلاغه است. ایشان در خطبه‌های نمازجمعه سال 1367 در این‌باره فرمودند:

«عواملی که در درون جامعه به وجود می‌آید و جامعه را به ضعف و انحطاط دچار می‌کند و موجب زوال جامعه و دولت حق می‌شود، در قرآن و حدیث شمرده شده است. اگر قرآن و نهج البلاغه، و احادیث را مطالعه کنیم، خواهیم دید که خدای متعال و اولیای معصومین (^) این موضوع را بسیار مهم دانسته‌اند و به قدر کافی به ما مردم درباره آن توصیه کرده‌اند و راه و چاه را نشان داده‌اند.»[1]

دربارۀ علل سقوط و انحطاط جوامع، رساله‌هایی نگاشته شده است که هرکدام از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته‌اند، امّا به جهت اهمیّت موضوع و جامع نبودن مباحث پیشین، بر آن شدیم رساله‌ای جدید بنویسیم و گوشه‌ای دیگر از این مبحث مهم را بازگو کنیم.

پیش از پرداختن به متن اصلی، دو تذکر لازم است:

1ـ تمام ارجاعات نهج البلاغه، و شماره‌گذاری‌ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها، بر اساس فهرست نسخۀ صبحی صالح است.

2ـ در ترجمۀ متون نهج البلاغه، از کتاب‌های زیر استفاده شده است:

• ترجمه حسین ‏انصاریان، چاپ دوم، تهران، پیام آزادى، 1386؛
• ترجمه و شرح على نقى فیض الاسلام اصفهانى‏، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام، 1379؛
• ترجمه جعفر شهیدى، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهاردهم، 1378؛
• جعفری، سیّد محمّد مهدی، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

 

 

 

 

بخش اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

فصل اوّل

 

کلّیات و مفاهیم

 

 

 

توجّه به مقدّماتی چون بیان مسألۀ تحقیق، سؤالات، فرضیّات، اهداف و ضرورت آن برای دست‌یابی به دورنمایی از جهت پژوهش رساله و مسیر حرکت علمی آن، الزامی است. از این رو در بخش کلیّات به آن‌ها پرداخته‌ایم.

 

 

 

 

1. 1. بیان مسألۀ تحقیق

یکی از مسائل اساسی در همۀ جوامع، برّرسی علل و عوامل عظمت و انحطاط آن‌هاست و این موضوع گذشته از قرآن کریم در نهج ‌البلاغه و آموزه‌های امام علی (×)، برجستگی ویژه‌ای دارد که آن‌ها را نسبت به دیگر منابعی که در آن‌ها بحثی بدین امر اختصاص یافته ممتاز ساخته است. امام علی (×) به‌دلیل آشنایی عمیق با قرآن کریم و بینش ژرف‌اندیش و شناخت عمیقی که از قوانین الهی و سنّت‌های تاریخی داشته و نیز تجربۀ تاریخی دوران خودش، آموزه‌ها و نکات بسیاری درباره علل و عوامل انحطاط، آسیب‌دیدگی و فروپاشی جوامع مطرح کرده است. استخراج این مطالب و دسته‌بندی و تحلیل محتوای آن‌ها می‌تواند منظومه‌ای گرانقدر در این موضوع فراهم کند که این پایان‌نامه بر آن است تا با روش تحلیل محتوا و نگاه موضوعی بر اساس قواعد فقه‌الحدیثی و تشکیل خانوادۀ حدیث این موضوع را سامان دهد.

[1]. علیقلی، محمّد مهدی، نهج البلاغه از دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1379، ص 47.

اولین سخنی که انبیاء در میان امت‌های خود بر زبان جاری کرده و مردم را به آن دعوت نمودند وجود خدا، توحید و یگانگی خداوند متعال بود. بی شک اولین و حداقلی ترین عامل در وحدت و هماهنگی ابناء بشر این است که خدای واحدی داشته باشند که همگی به سوی او رو نمایند و از این لحاظ با یکدیگر پیوند داشته باشند.

امروز شاهد هستیم که جمیع ابناء بشر بر وجود خدا با یکدیگر متحدند حتی آنان که خود را لائیک و کمونیست می‌دانند در درون خود به وجود خدا معترفند چرا که وجود خدا امری فطری است و در نهاد هر انسانی تعبیه گردیده؛ پس احدی نمی‌تواند بگوید من به وجود خدا قائل نیستم و اگر چنین گفت بی‌شک دروغ می‌گوید. در میان ادیان آسمانی بزرگ یعنی مسیحیت و یهود و اسلام، مسیحیان دچار شرک گردیده و برای خدا فرزند و زاد و ولد قائل شدند اما یهودیان و مسلمانان معتقدند خدا یکتا و یگانه است و در خدایی شریکی ندارد. البته یهودیان با آن که موّحد هستند اما در دیدگاه آنان خدا از بندگان خود ضعیف تر بوده و بسا در مواردی گوش به فرمان بندگان خویش است به ویژه آن که از یهود حساب برده و حتی بیم درگیر شدن با یهود را دارد. چنین اعتقادی به مراتب از شرکی که مسیحیان بدان گرفتارند بدتر است. اما مسلمانان با آنکه به فرقه‌های متعدد دچار شدند اما همگی بر وحدانیت و احدیت خدا در جمیع جهات تاکید داشته در این امر عظیم با یکدیگر متحدند. چنین اعتقادی از زمان رسول خدا6 وجود داشته و حتی تا چندین قرن بعد از رسول خدا نیز مسلمانان با وجود اختلافات بسیار، در وحدانیت و احدیت خداوند  متعال با یکدیگر متفق القول بودند تا آن که در قرن هفتم در میان حنابله شخصی به نام ابن تیمیه ظهور یافت و با ابراز عقاید خود و انتشار آن در میان مسلمانان اهل سنت، بنای تفرقه و اختلاف را نهاد. در این میان علمای اهل سنت نیز بیکار ننشسته با او به مقابله برخواستند و بر او سخت گرفتند و همین امر مانع از گسترش عقاید پوچ وی گردید لکن در حدود شش قرن بعد شخصی به نام محمد بن عبد‌الوهاب باز از میان حنبلیان ظهور یافت که با شدت بسیاری سعی در زنده کردن عقاید ابن

 

 تیمیه نمود و در این راستا با حمایتهای انگلیس و حکام عربستان و با زور شمشیر عقاید خود را ترویج داد و در بسیاری موارد با ایجاد ارعاب، بسیاری از علمای اهل سنت را که با آنها مخالف بودند با خود همراه ساختند. ابن تیمیه و پیرو او عبد‌الوهاب تعریف جدیدی از توحید ارائه داده بودند و به تمام چیزهای که در میان مسلمین جهت ارتباط با خداوند متعال شایع بود حمله کردند و اعتقاد به آنها را شرک می‌دانستند مانند توسل به انبیاء و اوصیا و رسول خدا6 و توسل به اهل بیت مکرم ایشان، توسل به صحابه، رفتن به زیارت قبور، خواند خداوند متعال به انبیاء و رسولش و یا صحابه.

در زمان حاضر پیروان عبدالوهاب اشکالات بسیاری بر عقیده‌‌ی فریقین بخصوص شیعیان وارده کرده و کتابهای بسیاری را در این زمینه به چاپ رسانده‌‌اند. یکی از کسانی که در این زمینه شبهاتی ایجاد کرده شخصی به نام اشرف محمد الجیزاوی است که برای این منظور کتابی با عنوان «عقائد الشیعه» نوشته است. در این رساله می‌خواهیم ده شبهه از شبهات ایشان را که همان شبهات و اشکالاتی است که نوعاً از ناحیه وهابیت مطرح می‌گردد بررسی کرده و پاسخ دهیم تا اعلام کنیم که شیعیان نه تنها مشرک نیستند بلکه موحد واقعی شیعیان هستند.

 

فصل اول: کلیات

 

• معرفی و تبیین موضوع
• اهمیت و ضرورت موضوع
• سوالات تحقیق
• پیشینة تحقیق
• فرضیه‌ها و نظریه‌های بدوی تحقیق
• روش تحقیق

 

1-1- معرفی و تبیین موضوع

با توجه به شبهات و اتهاماتی که از سوی آقای اشرف الجیزاوی در کتاب «عقائد الشیعه» مبنی بر مشرک و اهل بدعت بودن به شیعیان نسبت داده شده و این شبهات ممکن است برای کسانی که کتاب مذکور را مطالعه می‌کنند موجب انحراف و بدبینی نسبت به مکتب تشیع گردد لذا بر آن شدیم تا در این رساله به پاره‌ای از این اتهامات و شبهات پاسخ داده و اثبات نمایم که عقاید شیعیان نه تنها شرک نیست بلکه چنین عقایدی عین توحید است و اصولاً توحید بدونه داشتن چنین عقایدی محقق نخواهد شد.

1-2- اهمّیت و ضرورت موضوع

اهمّیت پرداختن به چنین موضوعاتی از آنجا ناشی می‌شود که تشیع در عصر حاضر در بین جوامع غیر اسلامی و حتی اهل سنت از رشد قابل توجهی برخوردار بوده و همین امر موجب نگرانی علمای مسیحی و اهل سنت و حتی حکام سیاسی کشور‌های جهان به ویژه اسرائیل و چند کشور عربی گردید است؛ زیرا مکتب تشیع بسیار عقلانی و معتدل بوده و پاسخگوی تمام نیازهای بشری است و از خصوصیات بارز این مکتب آزادگی و صلح و ظلم ستیزی و عدالت اجتماعی و حاکمیت خدا و قوانین الهی بر مردم است و چنین خصوصیاتی باعث گردیده تا تشنگان حقیقت و جوانان سرخوردة اهل سنت به تشیع و یا حداقل دوستی با شیعیان گرایش پیدا کنند. علت چنین امری نیز آن است که مردم بیدار جهان مشاهده می‌کنند که حکومت شیعی ایران توانسته با وجود انواع و اقسام فشارها و تحریم‌ها و جنگ تحمیلی و شدیدترین نوع دشمنی‌ها نه تنها در برابر دشمنان ایستادگی نماید بلکه به پیشرفتهای قابل توجهی در زمینه‌های علمی و سیاسی دست یابد و امروز به عنوان تنها کشور اسلامی‌ای مطرح باشد که غرب و تمام کشورهای عربی منطقه و به ویژه اسرائیل از آن حساب برده و برایش احترام قائلند و هیچ مشکل منطقه‌ای بدونه دخالت ایران قابل رفع نیست و از آن طرف مشاهده می‌کنند که چگونه در دهه‌های گذشته شش کشور عربی شکسته مفتضحانه‌ای را از اسرائیل نو پا متحمل شدند و موجبات تسلط کافران را بر ایشان فراهم آورده و اعراب و مسلمانان را خوار و ذلیل نمودند و کار بدان جا رسیده که امروز هیچ کشور سنی نشین و عربی قادر نیست بدونه اجازه اسرائیل آب بخورد. از آن طرف می‌بینند که یک گروه کوچک شیعه در لبنان چگونه در برابر حملات اسرائیل تا دندان مسلح مقاومت کرده و آنان را با حقارت تمام شکست دادند و هیمنه و هیبت پوشالی اسرائیل را فرو ریختند. آری چنین مشاهداتی باعث گردید تا اهل تسنن به تشیع گرایش یابند و همین امر موجبات نگرانی مستکبران و البته وهابیان را به دنبال داشته و ترس بزرگی را در میانشان پراکنده ساخته و این امر موجب گردید تا این دو دسته یعنی مستکبران و وهابیان دست به دست یکدیگر داده تا با ایجاد شبهه و منحرف و مشرک و کافر و نجس نشان دادن شیعیان اولاً از گرایش جوانان اهل سنت به تشیع جلوگیری نمایند و ثانیاً موجبات تفرقه و دشمنی این دو گروه با یکدیگر را فراهم سازند تا در سایه این دو هدف به هدف اصلی خود که همان حاکمیت بر جوامع مسلمین است دست یابند.

پس لازم است که ما به چنین شبهات و اتهاماتی پاسخ گفته و جوامع اهل سنت را از نظرات و عقاید خود که کاملاً منطقی و عقلانی است آگاه نماییم و بدین طریق نه تنها بدبینی آنان را مرتفع نماییم بلکه باعث وحدت و یکپارچگی جوامع مسلمین گردیم و دشمن را از بین خود بیرون رانیم.

جدای از آنچه بیان کردیم چنین شبهاتی در میان شیعیان کم اطلاع و بعضاً سست عقیده باعث می‌گردد تا آنان نیز به انحراف کشیده شده و به ظلالت و تباهی گرفتار آیند و یا اگر هم افرادی تحصیل کرده و معتقد باشند به علت آگاه نبودن به منطق و دلایلی که پشت اعتقاداتشان است در جوامع دانشگاهی و مناظرات و یا هر جای که چنین بحث‌های مطرح می‌گردد دچار مشکل و نوعی سرخوردگی گردند. پس لازم است که چنین کتاب‌ها و چنین شبهاتی بررسی شده و پاسخ داده شود تا شیعیان بر عقیده خود راسخ گشته و با افتخار مکتب خود را برای همگان نشر دهند.

161

4.1. قاطعیت در برخورد با متخلّفین 163

4.1.1. اجرای حدّ بر مرد بنی اسدی 164

4.1.2. تهدید کارگزار خیانتکار 164

4.1.3. استرداد گردنبند به بیت المال 165

4.2. تقسیم بندی واکنشها 166

4.2.1. واکنش نسبت به متخلّفین 167

4.2.1.1. واکنشهای گفتاری 167

1ـ تذکّر 168

• تذکّر به عثمان بن حنیف 168
• تذکّر به شریح قاضی 169

2ـ اخطار 171

• اخطار به یزید بن قیس ارحبی 171

3ـ سرزنش و توبیخ 172

• سرزنش کمیل 173

4ـ تهدید 174

• تهدید زیاد بن ابیه 175

 

• تهدید اشعث بن قیس 175

5ـ نفرین 177

• مفهوم نفرین 177
• جایگاه نفرین در اسلام 177
• آثار نفرین 178
• نفرین حضرت امیر7 به یزید بن حجّیه تیمی 179

4.2.1.2. واکنشهای رفتاری 180

الف) عزل کارگزار متخلّف 180

موارد عزل کارگزار متخلف 181

1ـ فساد مدیران 181

2ـ عدم اطاعت از دستورات حاکم در حدود وظایف اداری 182

• تمرد ابوموسی اشعری از فرمان امیرالمؤمنین7 183

3ـ خیانت در بیت المال 183

ب) کیفر با تازیانه 185

ج) زندان 186

د) تغییر محلّ جغرافیایی خدمت 187

هـ) اجرای حدود الهی 188

4.2.2. واکنشها نسبت به تخلّفات 189

4.2.2.1. بازخواست مالک اشتر 189

• علت ابقاء ابوموسی اشعری در امارت کوفه 190

4.2.2.2. تخریب خانه‌ی کارگزاران متخلّف 192

4.2.2.3. نفرین امیرالمؤمنین7 به یزید بن حجیه 193

4.3. تحلیل و اعتبار سنجی واکنشهای نامتعارف امیرالمؤمنین7 نسبت به تخلّفات کارگزاران 195

4.3.1. مجازات ابن هرمه (کارگزار سوق الاهواز) 196

4.3.1.1. بررسی سندی 198

• پاسخ پرسش اوّل 198
• پاسخ پرسش دوّم 199
• در فقه شیعه 199

4.3.1.2. بررسی محتوایی 201

الف) شخصیت ابن هرمه 202

ب) شخصیت رفاعة بن شداد 202

• رفاعة بن شداد در منصب قضاوت 203

ج) مجازات ابن هرمه 203

4.3.2. تخریب خانه‌ی کارگزاران متخلّف 205

ضمائم 210

فهرست منابع 220

 

 

 

 

فصل اوّل : کلیات و مفاهیم

 

 

 

1.1. کلیات

 

1.1.1. بیان مسأله

همواره و در نوع حکومتها برخی از کارگزاران حکومتی بنا بر دلایلی، با نقض قوانین و مقرّرات مربوط به شغل خود ـ و حتّی در خارج از حوزه‌ی کاری و شغلی و بیرون از اداره ـ مرتکب تخلّفات مختلفی از قبیل تخلّفات اقتصادی، اجتماعی، قضایی و حتّی اخلاقی شده‌اند. از طرفی به دلیل تأثیری که تخلّفات کارگزاران در تخریب اجتماع و انحراف عمومی جامعه دارد، پیشگیری از تخلّفات و در نهایت برخورد با کارگزاران خاطی نیز در همه‌ی حکومتها رایج بوده، و بدون استثنا در همه‌ی حکومتها از شیوه‌های گوناگونی برای مجازات متخلّفین استفاده شده است. امّا گاهی در این برخوردها افراط و تفریطهایی صورت گرفته است به طوری که گاهی تناسب بین تخلّف و مجازات رعایت نشده است و گاهی آداب مجازات رعایت نشده است و گاهی نیز به خاطر برخی ملاحظه کاریهای سیاسی، اجتماعی و قومی، با متخلّفین هیچگونه برخوردی نشده است.

در این میان، حکومت امیرالمؤمنین7 نیز ــ که به عنوان یک حکومت اسلامی، حق مدار و عدالت طلب مطرح است و در رأس آن یک انسان کامل و معصوم قرار دارد ــ از این قاعده مستثنی نبوده و برخی از کارگزاران حکومت علوی نیز مرتکب تخلّفاتی شده‌اند و أمیرالمؤمنین7 با در نظر گرفتن شرایط و با توجّه به نوع و میزان تخلّف، بدون هیچگونه ملاحظه کاری سیاسی، اجتماعی و قومی، قاطعانه با متخلّفین برخورد می‌کرده است. نوع تخلّفات انجام شده، علل ارتکاب تخلّفات و برخوردهای أمیرالمؤمنین7 با متخلّفین، از جمله مواردی است که در این پژوهش مورد تحلیل و بررسی قرار خواهند گرفت.

:

 

واقعه کربلا نقطه عطفی در تاریخ تشیع است. گرچه مذهب شیعه همزمان با بعثت پیامبر اکرم (ص) شکل گرفت و ابوذر، سلمان، مقداد و عمار یاسر نخستین شیعیان علی (ع) در دوران زندگی پیامبر بودند، ولی یادآوری از خودگذشتگی و فداکاری امام حسین (ع) برای دفاع از حق در محرم سال 61 هجری و مصائب و رنج هایی که در این راه متحمل شدند، عامل اصلی گسترش تشیع در طول تاریخ بوده است. قیام امام حسین (ع) معیاری شد برای مبارزه حق با باطل، بلافاصله بعد از واقعه کربلا یک رشته قیام های شیعی آغاز شد که تا میانه سده سوم هجری ادامه یافت و موجب گسترش تشیع گردید.

هرچند انشعابی که در میان شیعیان روی داد، آنان را پراکنده ساخت، ولی همین عامل به ظاهر منفی به عامل مثبتی برای رواج مذهب شیعه تبدیل شد و پراکنده شدن فرق شیعه در شرق و غرب قلمرو مسلمانان موجبات گسترش تشیع را فراهم کرد. مذهب تشیع با همه فشارها و محدودیتهایی که تحمل کرد به حیات خود ادامه داد و طی دو و نیم سده در سایه رهبری پیشوایان شیعی متناسب با شرایط سیاسی، فرهنگ شیعی گسترش یافت، به نحوی که در پایان سده سوم شیعیان بر بخش وسیعی از سرزمین های اسلامی فرمانروایی یافتند.

لازم به ذکر است که مؤثرترین قیام ها و بیشترین شهادت ها در دوره بنی عباس بوده است و بیش تر قیام های دوره اموی برای خونخواهی از امام حسین ( ع) و شهیدان کربلا صورت می گرفت، در حالی که اکثر قیام های عصر بنی عباس برای برقراری حکومت اسلامی انجام می شد. عباسیان با ادعای انتساب به خاندان پیامبر و شعار جلب رضایت و احقاق حقوق از دست رفته آنان قدرت را به دست گرفتند. گروهی از شیعیان پس از دوران سختی كه در زمان امویان پشت سرگذاشته بودند به عباسیان كه با شعار “الرضا من آل محمد” بر سركار آمده بودند، امید بستند.

بعدها رویگردانی عباسیان از این شعار و تحت فشار و شكنجه قرار گرفتن علویان موجب جدایی این دو جریان شد و قیام ها و شورش های مختلفی در نواحی مختلف در دوران خلفای عباسی به رهبری علویان سازماندهی شد.

برای بررسی قیام های علویان بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین ابتدا لازم است به نقش شیعیان یا به طور کلی علویان در تاریخ اسلام پرداخت،

 

 سپس به بررسی کتاب هایی که به عنوان مقتل نوشته شده اند و تبیین جایگاه کتاب مقاتل الطالبیین و جایگاه این کتاب در مقایسه با کتب دیگر پرداخت.

پس از آن ضروریست مختصری به بررسی قیام امام حسین با این دیدگاه که بنیان همه قیام های شیعی و علوی به گونه ای به این قیام برمی گردد ، پرداخت . سپس قیام هایی که در دو دوره بنی امیه و بنی عباس رخ داده به تفکیک بررسی کرد. قیام ها دوره اموی به صورت مختصر عبارتند از: قیام توابین، قیام مختار ثقفی، قیام زید و هم بایستی به نقش تفکر شیعی و علوی به ویژه شعار بسیار موثر ” الرضا من آل محمد(ص) ” در سقوط دولت امویان و تأثیر و تأثرات علویان و عباسیان را و هم چنین چگونگی به قدرت رسیدن و پس از آن را مورد بازخوانی قرار داد.

پس از تبیین جایگاه و نقش آفرینی مبانی فکر شیعی در به قدرت رسیدن عباسیان، ضروری است چگونگی تقابل شیعه، علویان و عباسیان و مبانی ، علل و عوامل شکل گیری قیام های شیعی و تداوم آن بحث و تجزیه و تحلیل شود و با منابع دیگر تطبیق و ازریابی شود.

 

 

 

 

فصل اول

کلیات تحقیق

 

 

 

 

 

 

 

 

1-1: سئوال اصلی تحقیق ( مسئله تحقیق یا طرح موضوع ):

سوال اصلی:

بازتاب های فکر ، اندیشه و رفتار قیام کنندگان علوی بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین چگونه بوده است؟

سؤالات فرعی :

1. در دوره های اموی و عباسی چه قیام های علوی با چه اهدافی شکل گرفت؟
2. موضع ائمه معصوم(ع) در رابطه با قیام های علوی چه بوده است؟
3. نحوه برحورد حاکمان غاصب با قیام های علوی چگونه بوده است؟
4. قیام های شیعی و علوی چه تأثیری در گرایش مردم به تشیع داشته است؟
5. کتاب مقاتل الطالبیین چه جایگاهی در بین کتب مقاتل دیگر دارد؟

1-2: بیان مسئله: ( شامل تشریح ابعاد ، حدود مسئله ، معرفی دقیق آن ، بیان جنبه های مجهول و مبهم ، متغیر های مربوطه سوالات تحقیق ، منظور تحقیق )

در قیام های دینی آن چه که مد نظر است خدا، دین خدا، مقررات و دستورات دینی و … است و انگیزه های شخصی و فردی در آن جایی ندارد؛ پس از فاجعه کربلا، بسیاری از بزرگان کوفه که با دعوت از حسین بن علی(ع)به او وعده یاری داده،سپس پیمان گسسته‌ و او را در کربلا تنها نهاده بودند؛از کرده خویش پشیمان‌ شدند و عدم وفای به عهد خویش را با شوریدن بر خلافت اموی‌ جبران ساختند و از اینجا بود که قیام های شیعه و علوی بر ضد حکومت های اموی و عباسی آغاز شد.

با توجه به گستردگی قیام ها بهتر آن است که برای کار عمیق تر به قیام های موجود در کتاب مقاتل الطالبیین که از قیام توابین شروع و تا سال 313 تا عهد مقتدر عباسی پایان می پذیرد ، پرداخته شود.

برای بررسی قیام های علویان بر اساس کتاب مقاتل الطالبیین ابتدا لازم است به نقش شیعیان یا به طور کلی علویان در تاریخ اسلام پرداخت، سپس به بررسی کتاب هایی که به عنوان مقتل نوشته شده اند و تبیین جایگاه کتاب مقاتل الطالبیین و جایگاه این کتاب در مقایسه با کتب دیگر پرداخت.

پس از آن ضروریست مختصری به بررسی قیام امام حسین با این دیدگاه که بنیان همه قیام های شیعی و علوی به گونه ای به این قیام برمی گردد ، پرداخت . سپس قیام هایی که در دو دوره بنی امیه و بنی عباس رخ داده به تفکیک بررسی کرد. قیام ها دوره اموی به صورت مختصر عبارتند از: قیام توابین، قیام مختار ثقفی، قیام زید و هم بایستی به نقش تفکر شیعی و علوی به ویژه شعار بسیار موثر ” الرضا من آل محمد(ص) ” در سقوط دولت امویان و تأثیر و تأثرات علویان و عباسیان را و هم چنین چگونگی به قدرت رسیدن و پس از آن را مورد بازخوانی قرار داد.

پس از تبیین جایگاه و نقش آفرینی مبانی فکر شیعی در به قدرت رسیدن عباسیان، ضروری است چگونگی تقابل شیعه، علویان و عباسیان و مبانی ، علل و عوامل شکل گیری قیام های شیعی و تداوم آن بحث و تجزیه و تحلیل شود و در نهایت سیستم فکری، رفتاری رهبران قیام ها به تفکیک استخراج و با منابع دیگر تطبیق و ازریابی شود.