:

در ابتدای دوران اسلامی و با توجه به ارزش کتاب به ویژه قرآن، کار تزیین اوراق و جلد آنها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت و حاشیه، صفحات، سرفصل‌ها، و سرلوح‌ها با استفاده از انواع اسلیمی‌ها، ختایی‌ها و نقوش هندسی به صورتی زیبا تزیین می‌شد. شایان ذکر است که این تزیینات در دوره‌ی تیموری با مشخصاتی منحصر به ‌فرد و با صورتی منظم، منسجم و قدرتمند در صفحه آرایی کتب و عمدتاً در غالب مکاتب هرات و شیراز جلوه‌گر می‌شده است.

با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با تذهیب نسخ به نظر می رسدکه عمده تحقیقات و رساله ها در ایران بر تذهیب‌های قرآنی و در دوره‌های مختلف هنری ایران متمرکز شده اند و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. در این رساله تلاش بر این است تا علاوه بر مطالعه ویژگی های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری برخورداربوده اند نیز پرداخته شود و به این ترتیب به مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق الذکر پرداخته شود.

برای انجام این رساله نگارنده درپنج  فصل مجزا به تعریف، توصیف، تطبیق و تحلیل مکاتب تذهیب دوره تیموری پرداخته است.

درفصل اول این پژوهش به کلیات پژوهش  و عناوینی همچون بیان مسئله، روش تحقیق، اهداف و… پرداخته شده است.

در فصل دوم بعد از ذکر مختصری از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی این دوره، تعریف مختصری از اصطلاحات تذهیب بیان شده است، همچنین سیر تذهیب و ویژگی‌های آن در ادوار مختلف هنری به ویژه دوره‌ی تیموری بررسی شده‌است.

در فصل سوم نگارنده، به معرفی نسخ قرآنی و غیرقرآنی همچون شاهنامه‌ها ودیوان شعرای این دوره که در دسترس بودند، بر حسب تاریخ کتابت آنها همراه با تصاویری از این نسخ، و توصیف تذهیب‌های بکاررفته در آنها پرداخته ‌است.

در فصل چهارم، که خود متشکل ازدو بخش است، ابتدا در بخش اول از این فصل، تذهیب نسخ قرآنی از لحاظ ساختاری مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و در بخش دوم این فصل، تذهیب وتزیین نسخ غیرقرآنی مورد بررسی قرار گرفته است، وبدین ترتیب ساختارهای کلی

 تذهیب دردوره تیموری مشخص می شوند.

سرانجام در فصل پنجم، یافته‌های حاصل از این پژوهش تطبیقی  و نتیجه گیری نویسنده، پایان بخش این پژوهش می‌باشد.

1-1- بیان و اهمیت مسئله

هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه‌ای نزد ایرانیان داشته و دارد. این جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت وکتاب‌آرایی صفحات قرآن نیز همچنان باقی ماند. دوره تیموری بدون تردید و بنا بر آثار بجای مانده در حوزه‌های مختلف هنری، یکی از دوره‌های ممتاز هنر در ایران است، از جمله هنرهای مورد توجه این دوره، کتابت قرآن‌کریم بود که در نتیجه این عمل، کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می‌آمد. به پیروی از کتابت قرآن، کتابت و تذهیب نسخه‌های ادبی محبوب  همچون شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و… نیز جایگاه برجسته‌ای پیداکرد.

همانطور که اشاره شد با ظهور دوره تیموری، سبک تازه‌ای از تذهیب درکتاب‌آرایی پدید آمد. برخی از قرآنهای تذهیب شده این دوره به ویژه آن‌ها که برای شاهرخ و بایسنقر فراهم شده، در زمره زیباترین نسخ خطی تذهیب شده است.

کارگاههای هنری شیراز عصر تیموری، نسخ بی‌نظیری  از قرآن‌ها وکتابهای ادبی را به وجود آورده بودند که بهترین آثار آن در مکتب هرات نیر به چشم می‌خورد. نسخه‌هایی در نهایت دقت و ظرافت و نظمی خاص که با رویکرد محافظه‌کارانه آن دوره، محدودیت‌های رنگی و طراحی خاص بر تفکرات هنرمندان نقاش تیموری حاکم کرده بود.

با جستجو در مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در رابطه با موضوع تذهیب به نظر می‌رسدکه تمرکز عمده تحقیقات و رساله‌ها دردوره‌های مختلف هنری ایران صرفاً بر تذهیب‌های قرآنی  قراردارد و کمتر به تذهیب‌های غیرقرآنی توجه شده است. بنابراین در این رساله تلاش بر این است تا علاوه برمطالعه ویژگی‌های نسخ قرآنی تذهیب شده در دوره‌ی تیموری به تذهیب‌های غیرقرآنی این دوره که از رونق چشمگیری نیز برخوردار بوده‌اند، پرداخته شود و به این ترتیب  مقایسه تطبیقی بین ساختارهای بکار رفته در دو نوع تذهیب فوق‌الذکر در دستورکارقرارمی گیرد.

1-2- هدف پژوهش

شناسایی و مطالعه ویژگی‌های ساختاری و فرمی تذهیب در نسخه‌های قرآنی و غیر فرآنی در دوره تیموری هدف این تحقیق است.

1-3- پرسش های پژوهش

برای تحقق اهداف تحقیق ناگزیر از طرح پرسشهای زیر هستیم تا از مسیر پاسخ به این سوالات بتوان به شباهت ها و تفاوتهای ساختاری دو گونه تذهیب رسید.

1-ویژگی‌های شاخص درتذهیب قرآن‌های دوره ی تیموری کدام است؟

2-ویژگی‌های شاخص تذهیب در نسخه‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری کدام است؟

3-شباهت‌ها و تفاوت‌های ساختاری تذهیب‌های قرآنی با تذهیب‌های غیر قرآنی دوره‌ی تیموری چیست؟

1-4- روش پژوهش

با توجه به بررسی‌های بعمل آمده می توان گفت تا کنون تحقیق جامعی در مورد ارزیابی و مقایسه تذهیب‌های قرآنی و غیرقرآنی مشاهده نشده است. به‌طور کلی مقالات و نوشتارهایی که در این زمینه نوشته شده است به معرفی تذهیب‌های نسخ قرآنی و غیرقرآنی پرداخته‌اند.

پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و با مطالعات میدانی در عرصه تزیینات هردو نسخه قرآنی و غیرقرآنی انجام شده است.

1-5- پیشینه تحقیق

با توجه به اینکه در نقل مطالب پیشینه، محور اصلی باید حول دانش مرتبط با موضوع باشد، بنابراین تاکید در پیشینه بر آن بخش از منابعی است که به نوعی حاوی پیامی مرتبط با موضوع و روش تحقیق است. در همین راستا پیشینه ها را می توان در دوبخش موضوعی و روشی گزارش داد. پیشینه های موضوعی ذررابطه با تحقیقاتی است که به بخشی از سوالات یا فرضیات تحقیق جواب داده اند. پیشینه روشی به آن دسته از تحقیقات اشاره دارد که به لحاظ روش تحقیق می توانند در انجام پژوهش حاضر موثر باشند.

مارتین لینگز (1373) در کتاب «خط و تذهیب های قرآنی» در سه فصل پنج، شش و هفت کتاب فوق درباره ویژگی های تذهیب های قرآنی در دوره های مختلف هنر اسلامی در ایران اشاراتی داشته است. وی البته بطور کلی درباره تذهیب اطلاعاتی ارائه می دهد.

مقاله ای از احمدزاده (1380) در فصلنامه کتاب به چاب رسیده که عنوان آن «تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران» می باشدکه سیر کلی تذهیب رادر ایران گزارش می دهد. از یافته های وی می توان به رواج اشکال گیاهان وگل ها  در سرلوحه ها وکتابهای دوره تیموری اشاره کرد.

پناهیان پور (1383) درمقاله خود با عنوان « روند تذهیب در ایران» به ویژگی های کلی تذهیب در دوره های مختلف هنر اسلامی  بدون تمرکز به دوره ای خاص ویا به مکتبی خاص، اشاره می کند.

هراتی (1383) درکتاب ماه هنر مقاله ای باعنوان «از کتابت قرآنی خراسان بزرگ تاعصر تیموریان: پانصدسال کتابت قرآن» دارد که درنآنآ آن به بررسی کلی کتاب آرایی در قرآن های این دوره پانصدساله توجه نموده است.

مهرگان (1383) درمقاله خود با موضوع «هنر کتاب آرایی دوره‌ی تیموری نقش اسطوره های کهن نقاشی اقوام بومی در زیرساخت نقوش تزئینی و تذهیب » به تحلیل معنوی و معنایی نقوش در کتاب‌آرایی دوره‌ی تیموری پرداخته‌است.

فدایی تهرانی (1383) درمقاله ای باعنوان «بررسی آثار قرآنی دوره‌ی تیموری، معرفی قرآن بزرگ بایسنقرمیرزا در موزه خط وکتابت میرعماد» آثار قرآنی این دوره به خصوص قرآن بایسنقرمیرزا را مورد بررسی قرار داده است.

ندرلو (1385) در کتاب ماه هنر مقاله‌ای دارد با موضوع  «تفکر خلاق در هنر و طراحی گرافیک ایرانی (سده نهم ه. ق) » که به بررسی صفحه‌آرایی برگ‌هایی از نسخه شاهنامه بایسنقری پرداخته است.  

شایسته فر (1388) در مقاله خود با عنوان «کتابت و تذهیب قرآن‌های تیموری» به بررسی ویژگی‌های هنر کتاب آرایی تیموریان در مجموعه‌های در دسترس داخل و خارج پرداخته است. شایسته فر در این مقاله برآن بوده تا در کنار معرفی آثار داخلی و خارجی به بررسی و معرفی این نمونه‌های ارزشمند نیز بپردازد.

شایسته فر (1388) در مقاله‌ای با عنوان «خط وتذهیب در قرآن‌های ایرانی موزه ملی، بخش اسلامی» که در کتاب ماه هنر به چاپ رسیده است به تحلیل و بررسی ویژگی های خطی وتذهیبی قرآن‌های موجود در موزه ملی ایران پرداخته است.