رفاء و حدیقه پس از ذکر فخری نامه که نام دیگری از حدیقه می باشد، نام «سنایی آباد » یاد شده است و نیز در کتاب حدیقه اسم سنایی آباد در بیت زیر آمده است :

 

اندرین دولت از پی بادی                    کردم افزون سنایی آبادی ( همان : 709)

 

که ظاهرا مقصود از سنایی آباد در این مواضع همان کتاب حدیقه الحقیقه است، اما در دونسخه خطی از کلٌیات دیوان سنایی محفوظ در کتابخانه دیوان هند مثنوی کوچک دیگری پس از کتاب حدیقه به نام سنایی آباد در جمله آثار حکیم آمده است که در آخر یکی از دو نسخه صریحا نوشته شده تمام شد سنایی آباد و حدیقه الحقیقه من کلام…. (همان : 10)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

اهمیّت تحقیق:

 

پیامبران الگوهای اخلاقی، انسانی، دینی و رفتاری مناسبی برای جامعه ی بشری هستند. حکیم سنایی شاعری اعتقادی است که بر جنبه های اخلاقی و عرفانی اصرار دارد. به همین دلیل  پیامبران در اشعار سنایی حضوری پررنگ دارند. در این تحقیق بناست این حضوراستخراج و تحلیل گردد. ادبیات فارسی همواره پایگاهی نیرومند برای انعکاس این جلوه ها بوده است.

 

اهداف تحقیق:

 

هدف از انتخاب این موضوع شامل موارد مختلفی است از جمله آنها : علاقه و آشنایی بیشتر با زندگی پیامبران با توجّه به منابع و ماخذ گوناگون است. بعد از آن، گستردگی و بهره گیری فراوان از این داستانها در شعر و ادب فارسی، بویژه درشعر عرفانی برای بیان مفاهیم بلندعارفانه، عاشقانه، زاهدانه و اخلاقی است و همیچنین لزوم شناخت کیفیّت و کاربرد این داستانها در شعر فارسی، چون این امر ، سهم به سزایی در نقد آثار شاعران و پی بردن به معنی و مفهوم بخش وسیعی از شعر آنان دارد.

 

علت انتخاب قصاید سنایی ، بدین جهت است که سنایی به عنوان اوّلین شاعر متصوّفه، مفاهیم بلند عارفانه را وارد شعر ساخت و بعد از آن شاعران به همان شیوه سنایی و به پیروی از او شعر سرودن و شعر عرفانی را به کمال نسبی رسانید و درباره شناخت و کیفیّت کاربرد این داستانها از نظر تلمیح، رمز ، روایت و یا اسطوره در قصاید سنایی اقدامی اساسی صورت نگرفته است .

 

سئوالات تحقیق:

 

– بررسی میزان بهره بری سنایی از پیامبران در قصاید جهت تاثیرگذاری بیشتر بر جامعه ی انسانها.

 

–  چرا سنایی برای غنا بخشیدن به قصاید خویش از داستانهای پیامبران بهره برده است؟

 

–  داستانهای پیامبران تا چه اندازه بر معانی قصاید افزوده است ؟

 

–  تا چه مقدار سنایی در بکار بردن این داستانها در شعر خویش موفق بوده؟

 

– تجلّی داستانهای پیامبران در قصاید به چه صورت انجام پذیرفته است؟

 

فرضیات تحقیق:

 

• به نظر می رسد سنایی در قصاید خود از داستان های زیادی از پیامبران استفاده کرده است.

 

• به نظر می رسد داستان های پیامبران بر معانی قصاید افزوده اند.

3- به نظر می رسد داستان های پیامبران نقش بسزایی در شعر سنایی دارند.

برای من که در مقطع کارشناسی مهندسی کشاورزی خوانده بودم تغییر رشته در کارشناسی ارشد، نقطه‌ی شروع آشنایی با عروض بود. پس از ورود به دانشکده‌ی ادبیات و در نخستین ترم تحصیل، به لطف استاد بزرگوارم آقای دکتر ترابی و زحمات بی‌منت ایشان و روش اصول‌مندی که در تدریس داشتند عروض را آموختم و دریافتم عروض برخلاف اکثر دروس علوم انسانی یک درس تفهیمی است. شباهت این درس به ریاضی و ارتباط مستقیم آن با موسیقی مرا بسیار علاقه‌مند کرد و به مطالعات فراوانی در این حوزه پرداختم. در این مسیر موضوعی که ذهن مرا معطوف کرد بحث تناسب وزن با محتوای شعر و احساس شاعر بود. بحثی که مبین این بود که هرگاه شعر بر اساس واقعیت و برآمده از دل باشد، بی‌اختیار شاعر وزن خود را می‌یابد؛ وزنی که بیان کننده‌ی حالت آرامش، خشم، شادی، غم و … است. رسیدن از عروض به رگه‌هایی از روانشناسی در کنار جذابیتی که داشت سؤالاتی را برایم به وجود آورد. اینکه آیا در دوره‌ای مانند مکتب وقوع که اصل بر واقع‌گویی، و مضمون شعر برآمده از احساس واقعی شاعر بوده است، وزن‌ها کمال تناسب را با مضمون داشته‌اند؟ سرانجام پس از مشورت با استاد ارجمندم به علت علاقه‌ی وافری که به پژوهش در این حوزه داشتم و نیز جذابیت رویکرد روانشناختی علم عروض، در این دوره پایان نامه‌ی خود را به تحلیلی عروضی اختصاص دادم و این پژوهش را به تحلیل اوزان عروضی چهار تن از شاعران برجسته‌ی مکتب وقوع محدود کردم. این کار با بررسی اشعار پرچمدار مکتب وقوع، بابا فغانی شیرازی، آغاز و با آثار واضع واسوخت،

 

 وحشی بافقی، پایان یافت که در نهایت با وجود کمیاب بودن تعدادی از کتاب‌ها و مقالات مورد نظر، با عنایت پروردگار متعال و کمک استاد گرامی به این مهم نایل آمدم.

این رساله در 5 فصل تدوین گردیده است. فصل اول به کلیات اختصاص یافته، فصل دوم مبانی نظری شامل عروض و مفاهیم اوزان عروضی و فصل سوم درباره‌ی مکتب وقوع و درون مایه اشعار وقوعی است؛ سپس در فصل چهارم، وزن هر شعر و ارتباط آن با محتوا بررسی شده و نتایج حاصل از این پژوهش در فصل پنجم ارائه شده است. شماره‌های ارجاع داخل علامت ( ) قرار گرفته در ارجاع به دیوان اشعار، از سمت راست نام دیوان سپس نام مصحح و سال انتشار و صفحه کتاب ذکر شده و در ارجاع به سایر کتب، ابتدا نام خانوادگی نویسنده سپس سال انتشار کتاب و صفحه کتاب آورده شده است. در فصل چهارم جهت ارجاع به یک بیت از علامت (غ. عدد) استفاده شده که غ به عنوان علامت اختصاری غزل، و عدد درون پرانتز شماره‌ی آن بیت در همان زیربخش است. نکته‌ی دیگر این که شاعر در انتخاب وزن رباعی نقشی ندارد و در هر قالبی جز غزل، ممکن است نوع قالب بر انتخاب وزن تأثیر بگذارد؛ لذا نگارنده به تحلیل مقایسه‌ای غزلیات پرداخته است و درباره‌ی بسامد اوزان عروضی کل قالب‌های شعری هر شاعر، به مقایسه‌ی جدولی و نموداری اکتفا کرده و هرجا لازم دیده توضیحاتی را ارائه داده است.

بیان مسأله

وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تأثیرگذاری آن است و به منزله‌ی قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می‌دمد و با سلیقه‌ی خود بر اندامش جامه لفظ می‌پوشاند؛ درواقع حقیقت وزن، همان چیزی است که ما از حضور آهنگین واژگان در تناسب با معنای آن‌ها در بافت شعر دریافت می‌کنیم.

هر شاعری برای سرودن شعر خود بیشتر از وزن‌هایی استفاده می‌کند که نزدیک‌تر به روحیات و اندیشه‌های او باشد. از این رو نخست به سراغ اوزانی می‌رود که بهتر بتواند آمال و خواسته‌ها و تفکرات خود را در قالب آن‌ها بیان کند. این قالب به گونه‌ای است که حتی می‌توان گفت اوزانی که هر شاعر برای سرودن انتخاب می‌کند تا حد زیادی نشان‌گر خلق و منش و شخصیت و ایده‌های او می‌باشد؛ به نوعی که اگر شاعری طبعی تند و سرکش داشته باشد، اشعارش کوتاه و منقطع است و مقصود را در کوتاه‌ترین جملات نقل می‌کند؛ اما اگر دارای طبعی خیال‌پردازانه باشد، اشعارش بلند و آهنگین و آکنده از استعارات و تشبیهات و مجازات می‌شود. شاعری که سرحال است به اوزانی علاقه‌مند است که بتواند این روحیه‌ی او را بازگو کند و برعکس اگر شاعر غمگین و افسرده باشد، از اوزانی استفاده می‌کند که سنگین باشد و بار غم او را به دوش بکشد.

شاعر با رعایت تناسبی که میان موسیقی شعر با معنا و عاطفه و تخیل وجود دارد، تلاش می‌کند به هدف اصلی شعر که همان محتوای درونی شعر است، نزدیک گردد؛ از این رو پژوهشگران معتقدند وقتی شعر از دل برآمده و با صمیمیتی همراه است اوزان متناسب خود را یافته است و در مواردی که این تناسب رعایت نشده است شاعر چیره دست با استفاده از اختیارات شاعری و نغمه‌ی حروف تا حدی می‌تواندجبران این نقص را بکند.

هریک از اوزان شعر دارای موسیقی و حالت خاصی است و همین حالت‌ها موجب می‌شوند وزنی تند یا سنگین و شادی‌آور یا غم‌انگیز، حماسی، برهانی، گزارشی و … شود. بنابراین در مسیر ارزیابی و نقد شعر، یکی از گام‌های اصلی، بررسی کیفیت وزن آن است؛ علم وزن شعر، تنها به شناخت اوزان منحصر نمی‌شود و رویکرد‌های مختلفی چون سبک‌شناسی، انواع ادبی، روانشناسی و … را در بر می‌گیرد و هریک بعد از استخراج اوزان دیوان یک شاعر، می‌توانند در تحلیل موسیقیایی مفید واقع شوند.

ویژگی‌های روحی و اخلاقی شاعران و محیط‌ مادی، معنوی و فرهنگ‌ و سبک یک دوره می‌تواند در بسامد اوزان عروضی آن دوره تأثیر بسزائی داشته باشد؛ همانگونه که دوره‌ی بازگشت ادبی را دوره‌ی وزن‌های روان و آرام می‌دانند.

در میان دوره‌های مختلف، مکتب وقوع سبک شعری است که در سده‌ی دهم هجری به وسیله‌ی بابافغانی شیرازی در ادبیات فارسی آغاز شد و حدفاصل سبک عراقی و سبک هندی بود.  مکتب وقوع یا واقعه‌گویی، نوعی گرایش به رئالیسم و بیان حالات عشق و عاشقی از روی واقع است. به عبارت دیگر، شعر این دوره بیان احساس و تجربه‌ی عاطفی خود شاعر است! در مکتب وقوع، شاعر پس از اینکه از سوز و گدازهای عاشقانه‌ی خود نتیجه‌ای نمی‌گیرد، دچار حالت سرخوردگی می‌شود، و انزجار و نفرت خود را از معشوق بیان می‌کند و اشعاری می‌سراید که به واسوخت معروف است.

در این رساله نگارنده بر‌آن است با تحلیل اوزان عروضی اشعار چهار تن از بزرگان مکتب وقوع (فغانی شیرازی، محتشم کاشانی، هلالی جغتایی و وحشی بافقی)، به بررسی بسامد اوزان و ویژگی‌های عروضی این مقطع از ادبیات فارسی که تا کنون به آن پرداخته نشده است بپردازد.

اصلی‌ترین سؤالی که در این تحقیق مطرح می‌شود این است که اوزان عروضی رایج در مکتب وقوع چقدر با روحیات و افکار شاعران این دوره تناسب دارند؟

:

ادبیات تطبیقی رویكردی نسبتاً جدید در دنیای ادبیات است كه به كشف زمینه‌های همدلی و هم‌اندیشی آفرینندگان آثار ادبی و هنری سرزمین‌های مختلف كمك می‌كند. رویكرد دیدگاه‌های مختلف ادبیات تطبیقی هرچه كه باشد، نتیجه كار یكسان است و آن نزدیكی ملل و

 

 اقوام گوناگون و تفاهم ادبی و فرهنگی آنها خواهد بود. در این پایان‌نامه كه با هدف تحلیل تطبیقی فاوست[1] گوته و داستان شیخ صنعان به روایت عطار فراهم آمده است، این موضوع؛ یعنی پی بردن به اشتراكات ذوقی و فكری و عاطفی پدید‌آورندگان این دو اثر، همواره محل تأمل و توجه بوده است. همچنین تطبیق این دو اثر از این نظر كه هر دو از آثار برجسته تاریخ ادبیات جهان و نیز از شاهكارهای برجسته دو ملت هستند، پیوسته اهمیتی برجسته داشته است.

داستان شیخ صنعان یكی از دل‌انگیزترین داستان‌های عاشقانه ادبیات فارسی است. این داستان بلندترین منظومه منطق‌الطیر عطار نیشابوری است. اهمیت این داستان سبب شده است كه همیشه مورد توجه نویسندگان ادب‌پژوه باشد. این منظومه ماجرای شیخی است كه گرفتار عشق بانوی ترسایی می‌شود و در پی آن، همه اعتبار و احترامی را كه طی سالیان دراز به دست آورده است، از كف می‌دهد. آنچه این منظومه را از نمونه‌های همگون متمایز می‌كند، ویژگی‌های منحصر به فرد آن، از حیث ساختار  بیرونی و همچنین از نظر مضمون و محتواست. داستان فاوست نیز در میان نمونه‌های مشابه خود دارای برجستگی ویژه‌ای است. سرگذشت فاوست، سرنوشت مردی است كه عمر خود را بر سر كسب دانش و راهیابی به حقیقت نهاده؛ ولیكن با سپری كردن سالیان، با دستانی تهی و جانی به آرامش نرسیده، افسرده‌تر از همیشه بر جای مانده است. بنابراین نمونه‌های مورد بررسی در این پایان‌نامه، ضمن این‌كه به دلیل دارا بودن پاره‌ای مشابهت‌ها، قابلیت انطباق و بررسی دارند، به دلیل دارا بودن مفاهیم برجسته انسانی نیز اهمیتی ویژه می‌یابند. این دو اثر نیز همچون بسیاری دیگر از آثار ادبی با هدفی مشخص به نگارش درآمده‌اند. این هدف هرچه كه باشد، خواه دینی و اخلاقی، و خواه فرهنگی و اجتماعی، بیان‌كننده مهم‌ترین و عالی‌ترین تجربه‌های حیات روحی و معنوی پدیدآورندگانشان و نیز بازتاب عمیق‌ترین دغدغه‌های بشری هستند و همین مسأله سبب می‌شود مرز زمان و مكان را درنوردند و با عبور از مسیر پر فراز و نشیب تاریخ و با شكستن مرزهای مكان و زمان به دغدغه‌های مشترك آدمیان در پس قرون و اعصار تبدیل شوند.

این مسائل بر روی هم سبب گردید كه از میان خیل كثیری از آثار ادبی جهان، این دو اثر به عنوان نمونه برجسته آثاری كه به دلیل دارا بودن اشتراكات فكری و ذوقی و عاطفی پدیدآورندگانشان،  مشابهت‌هایی دارند، مورد مقایسه قرار گیرند. آنچه در این مقایسه بیش از هر چیز حائز اهمیت است، درك روح مشتركی است كه بر این دو متن ادبی سایه افكنده است؛ و از همین روست كه با وجود زمینه‌های تاریخی و فرهنگی متفاوتی كه این آثار در بستر آنها شكل گرفته است، باز هم می‌توان آنها را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داد. همین روح مشترك است كه سبب می‌شود، به رغم تفاوت‌های اخلاقی و مذهبی و نیز تفاوت در اندیشه و جهان‌بینی گوته و عطار، مشابهت‌های عمیقی را بین آثارشان جست‌و‌جو كنیم. البته نباید در این میان آشنایی گوته با ادبیات مشرق زمین، خاصه ادبیات فارسی را نادیده گرفت؛ چراكه این آشنایی نیز به نوبه خود در شكل‌گیری مفاهیم و مضامین مشترك بی‌تأثیر نبوده است. هرچند هیچ سندی و مدركی كه دال بر آشنایی گوته با عطار باشد، وجود ندارد، اما بی‌تردید گوته با روح عرفانی آثار ادبی فارسی به واسطه شاعران دیگری چون سعدی و حافظ آشنا بوده و این آشنایی می‌توانسته موجب پدید آمدن مضامینی مشترك در آثار او با مضامین ادبی فارسی گردد. پژوهش حاضر كه در صدد كشف این مشابهت‌هاست، با تكیه بر نظریه مكتب آمریكایی، كه در تطبیق آثار ادبی به دنبال یافتن مشابهت‌هایی عمیق‌تر از زمینه‌های تاریخی و فرهنگی است، سعی در بیان  برخی از مهم‌ترین و عمیق‌ترین اشتراكات موجود میان این دو اثر سترگ و ارزنده، دارد.

[1] -Faust

و پیشینه ی تحقیق

1-1- طرح مسأله …………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 2

1-3- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-4- پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 2

1-5- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………… 3

1-6- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 3

فصل دوم : در آمدی بر موضوع تحقیق

2-1- هنر و زیبایی ……………………………………………………………………………………………………………….. .5

2-2- مدرنیسم و پست مدرن …………………………………………………………………………………………………. ..6

2-3-جریان شناسی شعر معاصر…………………………………………………………………………………..19

2-4- زندگی نامه ی مختصر شاعران تحقیق …………………………………………………………………………… .26

فصل سوم : کارکرد آوایی

3-1-درآمدی بر کارکرد آوایی………………………………………………………………………………………………… 32

3-1-1- واج آرایی ………………………………………………………………………………………………………………. 32

3-1-2- آوردن حروف الفبا به شکل مجزا …………………………………………………………………..          35

3-1-3-کاربرد حروف لاتین در بیت ……………………………………………………………………………………… 37

3-1-4- کاربرد واژگان لاتین به فارسی………………………………………………………………………………….. 38

3-1-5- تکرار یک واج در کلمه ……………………………………………………………………………………………. 40

3-1- 6-کاربرد کلمات تخصصی و نیمه تخصصی …………………………………………………………………….. 42

3-1-7- کاربرد واژگان قدیمی در شعر پست مدرن …………………………………………………………………. 44

3-1-8- کاربرد واژگان رکیک و بی ادبانه ………………………………………………………………………………. 45

3-1-9- کاربرد زنجیره وار کلمات …………………………………………………………………………………………. 47

3-1-10- فرایندهای واجی ………………………………………………………………………………………………….. 48

3-2-تکرار…………………………………………………………………………………………………………….52

فصل چهارم: کارکرد عاطفی

4-1-درآمدی بر کارکرد عاطفی……………………………………………………………………………………………… 55

4-1-1-عشق ………………………………………………………………………………………………………………………. 56

4-1-2- گریه ………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-1- 3-غم و اندوه ……………………………………………………………………………………………………………… 69

4-1-4-  خسته…………………………………………………………………………………………………………………….. 73

4-1-5-  درد ………………………………………………………………………………………………………………………. 77

4-1-6-  ناامیدی و بدبینی ……………………………………………………………………………………………………. 82

4-1-7- انتظار ……………………………………………………………………………………………………………………… 87

4-1-8- بی تفاوتی ……………………………………………………………………………………………………………….. 92

4-1-9-  ترس، هراس و دلهره ………………………………………………………………………………………………. 95

4-1-10-تنهایی …………………………………………………………………………………………………………………… 100

4-2- حس آمیزی…………………………………………………………………………………………………………………. 107

4-3- عناصر موهوم ……………………………………………………………………………………………………………… 107

4-4- باورهای عامیانه ………………………………………………………………………………………………………….. ..109

فصل پنجم : کارکرد نحوی

5-1-درآمدی بر  کارکرد نحوی …………………………………………………………………………………………….. ..112

5-2- نوآوری های زبانی ………………………………………………………………………………………………………. ..112

5-3- نقش های پر کاربرد دستوری ……………………………………………………………………………………….. 125

5-3-1-صفت ………………………………………………………………………………………………………………………. 125

5-3-2 قید …………………………………………………………………………………………………………………………… 134

5-3-3- کاربرد ضمایر ………………………………………………………………………………………………………….. 140

5-3-4- کاربرد حرف اضافه …………………………………………………………………………………………………. 147

5-3-5- نام آوا……………………………………………………………………………………………………………………… 149

5-3-6- اسم صوت ……………………………………………………………………………………………………………… 153

5-4- افعال منفی ………………………………………………………………………………………………………………….. 156

5-5- کاربرد فراوان فعل امر و نهی …………………………………………………………………………………………. 158

5-6- کاربرد واژه ی توی ……………………………………………………………………………………………………… 160

5-7- کاربرد واژه ی هی ……………………………………………………………………………………………………….. 162

5-8- ناتمام ماندن جملات …………………………………………………………………………………………………….. 164

فصل ششم : کارکردهای دیگر زبان در واژگان پرکاربرد

6-1- زن و نمادهای زنانه ……………………………………………………………………………………………………… 169

6-2-مرد……………………………………………………………………………………………………………………………….. 179

6-3- کودکی و بچه در شعر پست مدرن …………………………………………………………………………………. 184

6-4- پست مدرن و تردید ……………………………………………………………………………………………………… 185

6-5- جایگاه زبان محاوره در آثار پست مدرن ……………………………………………………………………….. 187

6-6- پست مدرن و جبرگرایی ………………………………………………………………………………………………. 189

6-7- خدا در شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 190

6-8-مرگ ومرگ اندیشی درتفکرپست مدرن…………………………………………………………………196

6-9-خودکشی………………………………………………………………………………………………………..201

6-10- تصویرهای شعری پست مدرن   ………………………………………………………………………………….. 205                                                                                    6-11 – بی موضوعی شعرپست مدرن    …………………………………………………………………………………. 206

6-12- نامفهوم بودن شعرپست مدرن………………………………………………………………………………………. 207

6-13- بی معنایی شعرپست مدرن…………………………………………………………………………………………… 209

6-14-هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………………..210

6 -15-اصطلاحات شغلی………………………………………………………………………………………….213

6-16- کاربرد نام حیوانات ……………………………………………………………………………………………………. 216

6-17- کاربرد نام فصل ها …………………………………………………………………………………………………….. 222

6-18- کاربرد روز و شب ……………………………………………………………………………………………………… 225

6-19- کاربرد رنگ­ها …………………………………………………………………………………………………………… 227

6-20- کاربرد اعضای بدن ……………………………………………………………………………………………………. 232

 

 

6- 21-حواس پنجگانه …………………………………………………………………………………………………………. 234

6-22- طنز و شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 250

6-23- خواب و ملزومات آن ………………………………………………………………………………………………… 254

6-24- قصه و داستان …………………………………………………………………………………………………………… 257

6-25- کاربرد اعداد ……………………………………………………………………………………………………………… 262

6-26- اسم های خاص ………………………………………………………………………………………………………… 266

6-27- مورد خطاب قرار دادن ………………………………………………………………………………………………. 289

6-28- فتوشعر ……………………………………………………………………………………………………………………… 291

6-29- شعر دیداری ……………………………………………………………………………………………………………… 292

فصل نهم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 296

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………. 301

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                      صفحه

جدول شماره 1 : بسامد واژه عشق…………………………………………………………………………………………………. 56

جدول شماره 2: بسامد واژه گریه ………………………………………………………………………………………………….. 63

جدول شماره 3: بسامد واژه غم و غصه …………………………………………………………………………………………. 69

جدول شماره 4: بسامد واژه خسته ………………………………………………………………………………………………… 73

جدول شماره 5 : بسامد واژه درد ………………………………………………………………………………………………….. 77

جدول شماره 6 : بسامد ناامیدی و بدبینی ………………………………………………………………………………………. 82

جدول شماره 7 : بسامد واژه انتظار ……………………………………………………………………………………………….. 87

جدول شماره 8 : بسامد واژه بی تفاوتی …………………………………………………………………………………………. 92

جدول شماره 9 : بسامد واژه ترس، هراس و دلهره …………………………………………………………………………. 95

جدول شماره 10 : بسامد واژه تنهایی ……………………………………………………………………………………………. 100

جدول شماره 11 : کاربرد صفت منفی …………………………………………………………………………………………… 125

جدول شماره 12 : کاربرد غیر تنوین  دار ………………………………………………………………………………………. 134

جدول شماره 13 : کاربرد قیدهای بی نشانه …………………………………………………………………………………… 136

جدول شماره 14 : کاربرد بسامد ضمایر ………………………………………………………………………………………… 140

جدول شماره 15 : بسامد فعل امر و نهی ……………………………………………………………………………………….. 158

جدول شماره 16 : کاربرد واژه ی تویِ ………………………………………………………………………………………….. 160

جدول شماره 17: بسامد واژه ی هی …………………………………………………………………………………………….. 162

جدول شماره 18 : بسامد هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………… 210

 

جدول شماره 19 : بسامد حیوانات ……………………………………………………………………………………………….. 216

جدول شماره 20: بسامد فصل ها…………………………………………………………………………………………………… 222

جدول شماره 20 : بسامد شب و روز …………………………………………………………………………………………….. 225

جدول شماره 21 : بسامد رنگ ها …………………………………………………………………………………………………. 227

جدول شماره 22 : بسامد اعضای بدن …………………………………………………………………………………………… 232

جدول شماره 23: بسامد اعداد ……………………………………………………………………………………………………… 262

فهرست تصاویر

عنوان                                                                                                                      صفحه

تصویر شماره 1 : فتوشعر ………………………………………………………………………………………………………………. 291

تصویر شماره 2 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 292

تصویر شماره 3 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 293

 

طرح مسأله

قالب غزل یکی از محبوب­ترین قالب­های شعر فارسی است. پس از ظهور نیما و رواج شعر نیمایی و ارائه­ی آثار موفق در این عرصه اهل شعر و ادب شاهدند که غزل معاصر با تنوع موضوع، شکل ظاهری، قافیه­هایی متفاوت، ردیف های طولانی و نوآوری­های فراوانی از سوی شاعران دهه­ی شصت، هفتاد و هشتاد به شکلی فعال خودنمایی می­کرد.

دهه­ی هشتاد، مهدی موسوی با معرفی « غزل پست مدرن، برگزاری کلاس­های آموزشی، تربیت شاگرد انتشار نشریه­ی تخصصی پست مدرن دری دیگر به روی غزل معاصر ما گشود و شاگردانش او را به عنوان پدر غزل پست مدرن مورد خطاب قرار دادند.بارزترین ویژگی که این نوع غزل را از همه­ی غزل­های ادبیات فارسی متمایز می سازد، زبان این نوع غزل است، در این تحقیق نقش­های آوایی، عاطفی، نحوی این غزل­ها مورد بررسی قرار گرفته و نوآوری های زبانی و واژگان پرکاربردو دیگر کارکردهای زبان تحلیل می گردد.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

نبودن پژوهش مدوّن پیرامون این موضوع و نقش اساسی و متفاوت  کارکرد واژگان در شکل­گیری غزل پست مدرن،  نقش یک پژوهش در شناخت این شیوه ی نو آورانه ،علاقه ی نگارنده نسبت به قالب غزل و ادبیات معاصرو روشن کردن ابعاد شعر پست مدرنرا می­توان اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق به شمار آورد.

1-3- هدف تحقیق

جایگاه زبان و واژگان در دادن شکلی دیگرگونه به غزل پست مدرن و کارکرد های زبانی بررسی می گردد تا در شناخت بهتر این نوع شعری به مخاطب یاری رساند.و انگیزه ای برای پژوهش های بعدی درباره ی این تجربه ی جدید شعری باشد.

1-4- پیشینه­ی تحقیق: ( مروری بر تحقیقات داخلی و خارجی )

کتاب­های فراوان و مقالات بسیاری  با موضوع پست مدرن به چاپ رسیده است که ارتباط آن­ها با موضوع این پژوهش در حد آشنایی با نگرش پست مدرن و ادبیات پست مدرن در دیگر کشورهاست. اما اثری که به طور مستقل شعر پست مدرن را در ادبیات فارسی بررسی کند به چاپ نرسیده است. فقط پایان نامه­ی
« رویکردی به مدرنیسم در غزل معاصر » که در دانشگاه سیستان و بلوچستان به قلم آقای محمود طیب و استاد راهنمای ایشان دکتر محمد علی زهرا زاده می­تواند در شکل­گیری این ذهنیت که ادبیات کلاسیک فارسی چگونه به مرحله مدرن رسید به ما کمک کند تا ما در این پژوهش رسیدن به پست مدرن را بررسی نماییم. و موضوع کار ایشان و  این پژوهش تفاوت فراوانی دارند. پایان نامه ی اخیر با این کار پژوهشی تفاوت فراوانی دارد. چون مدرن و پست مدرن درلفظ و معنا و شعر دو طیف جداگانه اند. نزدیک بودن زمان سروده شدن غزل ها با زمان این پژوهش و برخورد دولت با فعالیت موسوی و اختصاری و درک نشدن این شعر از سوی بسیاری از مخاطبان حتی مخاطب خاص ادبیات باعث شده که موضوع تحقیق برای اهل شعر و ادب تا این زمان ناشناس باقی بماند.

1-5- روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش به صورت کتابخانه­ای و اسنادی است. در ابتدا کتاب ها و مقالات مرتبط با غزل پست مدرن و پست مدرن و مجموعه شعرهای در دسترس شاعران شاخص که در دهه­ی هشتاد منتشر شده را یافته و با مطالعه دقیق و فیش برداری کارکردهای مختلف زبان را در این اشعار بررسی شده است.  مطالب لازم استخراج و پس از اتمام فیش برداری مطالب جمع­آوری شده در پاسخگویی به پرسش­های مطرح شده طبقه بندی و تدوین گردید.

1-6- سؤالات تحقیق

1. دایره ی واژگان به کار رفته در غزل پست مدرن تا کجا گسترده است؟
2. نو آوری های زبانی غزل پست مدرن چگونه است؟
3. واژگان در کارکرد عاطفی، آوایی و نحوی غزل پست مدرن چه نقشی دارند؟
4. واژگان پرکاربرد غزل پست مدرن چه ارتباطی با نگرش پست مدرن دارند؟

 

طی سال‌های متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی می‌گذرد دین تنها گزینه‌ای است که تقریباً تمام انسان‌ها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیت­های متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشه‌ای را برگزیده‌اند. دین در عرصه­ی اجتماع، سال‌های متمادی حضوری چشم‌گیر داشته است و آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علم و اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آن بوده است.

در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلمانان دارد و نمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیات در­آمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، در­­­­می­یابیم که بسیاری از اشاره­ها، عبارت­ها، تعبیرها و استدلال­های آنان، با اقتباس و الهام از آموزه­های دینی می‌باشد، به‌طوری‌که از مقوله‌های فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفه‌هایی اجتماعی همچون عدالت‌محوری، ظلم‌ستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بوده است.

دین و ادبیات بی‌شک کهن­ترین انگاره‌های فرهنگی یک ملت به‌شمار می­آیند. دین، راه و روش و آیین زندگی کردن در راه حق را نشان می‌دهد، راهی که سعادت را تضمین می‌کند. در این میان هنر و ادبیات به‌ویژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشه­های دینی پرداخته­اند. آن‌گونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین می‌داند و می‌گوید‌: «هنر یک مقوله‌ی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجات‌بخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).

دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطره‌ی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بیشتر سروده­های پیش از اسلام، متضمن تعالیم اخلاقی و مضامین دینی بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعه­ی خود (نیمه قرن سوم هجری) برخلاف ادبیات عربی كه یک دوره‌ی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغه­­ی فرهنگی داشته است، لذا تأثیر تعالیم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهای تنش‌آمیز و فیزیكی بلكه برخواسته از تعامل فرهنگی و ادبی بوده است (صادقی، 1376: 157).

از همان قرون نخستین ورود اسلام به ایران، واژه­هایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیت‌المال، جزیه، محتسب، والی و. . . به‌جای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبیات فارسی رواج یافته و با تداوم این داد و ستد ادبی و فرهنگی، جایگاهی محکم برای خود پیدا کرده است.

شاعران پارسی‌گویِ دین‌باور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بیشتر و اصالتی والا برخوردار

 

 خواهد شد، به دین توجه و گرایش نشان داده‌اند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمی­توان یافت که با توحید و ستایش ذات باری‌تعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزه‌های اعتقادی سروده شده‌اند (ممتحن و محمدی، 1392).

استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارس‌گوی معاصر می‌باشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوه­های متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینه‌ای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایه‌ها و. . . فراهم آورده است که بررسی آن‌ها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیده‌ها و مثنوی‌های استاد منعکس کننده­ی دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او می‌باشد (چلبیانی، 1386).

شهریار در ارائه اندیشه‌ها و عواطف خود، با روحیه‌ها و ذوق و سلیقه‌های مختلف چنان سازگارانه روبه‌رو شده و تا آنجا همزیستی مسالمت‌آمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیری‌اش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهن‌ها تداعی می‌کند (علیزاده، 1374: 325).

 

 

چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت ­­­­­­­­

مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسسوزاند ­­­­­­­­

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و تحلیل دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین و با هدف روشن شدن هرچه بیشتر دیدگاه‌های دینی ـ اجتماعی ایشان تحریر شده و اشعار فارسی استاد در باب­های انسجام و همبستگی، ظلم‌ستیزی و توجه به فضائل و ارزش‌های اخلاقی که منعکس کننده‌ی اندیشه‌های دینی و اجتماعی این شاعر متعهد می‌باشد مورد مطالعه قرار گرفته و تبیین شده است تا محققان آثار ایشان را اندک فایده آید.

 

1ـ2ـ طرح مسأله

دین یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پویاترین نهادهای جامعه است. از نقطه‌نظر جامعه‌شناسی، دین یک واقعیت تاریخی ـ اجتماعی و نهادی اولیه است (نویدنیا و عابدینی، 1390).

در سرتاسر تاریخ و در کهن­ترین فرهنگ­های بشری، دین به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و فراگیرترین ویژگی زندگی انسانی، همواره به اشکال گوناگون وجود داشته و مورد توجه قرار گرفته است.

دین اصل وحدت‌بخش بوده و به انسان اجازه می­دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌ی خود فائق آمده و به هم‌نوعان خود عشق ورزد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی و منبعی برای ارزش‌های اجتماعی است و بر گزینش‌های فردی و بسیاری از زمینه‌های زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد و به‌عنوان تجلّی روح جمعی و عامل همبستگی و یکپارچگی جامعه محسوب می­شود (حیدری و همکاران، 1390).

«جامعه‌شناسی دین از جهت روش‌شناختی، شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و از جهت موضوع، شاخه‌ای از دین‌شناسی به‌شمار می‌رود» (عباسی، 1381: 22).

در جامعه‌شناسی دین، با رویکردی جامعه‌شناسانه به تحلیل دین پرداخته می‌شود. به واقع جامعه‌شناسی دین علمی است که درخصوص نقش دین در اجتماع و همچنین تأثیر آن بر حالت شخص با ایمان تمرکز می‌کند (اسکات و هال، 1382: 14).

البته باید توجه داشت که جامعه‌شناسی دین نگاهش صرفاً معطوف به تأثیر دین در اجتماع نیست، بلکه تأثیر متقابل اجتماع در دین را نیز بررسی می‌نماید (حیدری و همکاران، 1390).

آثار ادبی نیز تحت تأثیر شرایط اجتماعی موجود خلق می‌شود و رابطه­ی تنگاتنگی بین ادبیات و جامعه وجود دارد، و به‌همین علت است که، گاه شعر دینی بر مردم و رفتار اجتماعی­شان اثر گذاشته، و گاه مردم  بر شعر دینی، كه حاصل آن پدید آمدن انواع شعر با سبک‌های گوناگون است.

شعر از نظر معنی و محتوا به چهار دسته‌ی حماسی، غنایی، تعلیمی و وصفی تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، در هریک از این شکل‌ها و قالب‌ها و محتواها، شعرهایی با مضامین دینی سروده شده است؛ مثل شعر مذهبی، مرثیه، مدیحه، شعر پایداری، شعر اخلاقی.

شعر و شاعر با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیستند و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن‌ها دیده می‌شود. از این‌رو است که دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می‌نویسد:

هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می‌برد، پس نمی‌تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می‌شود (سوری، 1388).

حال باید دید شعر دینی چگونه شعری است. به‌نظر می‌رسد در تصور عامه مردم و حتی برخی خواص، شعری دینی خوانده می‌شود که موضوعی دینی داشته باشد، یعنی درباره‌ی انسان، مکان، زمان یا عملی مقدس و دینی سروده شود. شاهد این مطلب تعریف دکتر حسین رزمجو از شعر دینی است:

اشعار دینی شامل سروده‌هایی است که محتوای آن‌ها را موضوعات دینی نظیر توحید باری‌تعالی یا سرگذشت پیشوایان دینی و مناقب و مصائب آن‌ها که به‌صورت مدایح یا مراثی به رشته نظم کشیده شده است، تشکیل می‌دهد.

شاعر شعر دینی باید با توجه به آموزه‌های والای اسلام شعر بسراید و شاهکار بیافریند؛ مثل آنچه در شعر سعدی، حافظ، سنایی، عطار، مولوی و دیگر شاعران موفق می‌بینیم. بنابراین، شعر شاعرانی که با پشتوانه اسلام شعر می­سرایند سرشار از حکمت و دانش است.

به‌قول شاعر معاصر محمد کاظم کاظمی، در شعر با موضوع دین، شرط اصلی این نیست که یک اثر ادبی درباره یکی از فرایض یا مراسم یا شخصیت‌های دینی ایجاد شده و احیاناً مملو از اصطلاحات و نمادهای دینی باشد، بلکه مهم این است که آن اثر، از روح و جوهر دینی برخوردار بوده و منتقل کننده این مفاهیم باشد. با این تعبیر، مثنوی معنوی تقریباً در همه شش دفتر خویش، اثری دینی است. همچنین بسیاری از قصاید سنایی و بسیاری از غزلیات حافظ و بوستان سعدی و حتی بخش‌های بسیاری از شاهنامه فردوسی، درونمایه دینی قوی دارند.

با این تفاصیل شعر دینی را می‌توان به سه شکل تعریف کرد:

ـ شعری که درباره دین یا با پشتوانه دینی سروده می‌شود.

ـ شعری که به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به دین می‌پردازد.

ـ شعری که موضوع یا موضعی دینی دارد.

این نوع تعاریف شعر دینی، تمامی انواع گوناگون شعری را که به‌گونه‌ای با دین سروکار دارد و امروزه نام‌های مختلفی به آن می‌دهند، دربر می‌گیرد (سوری، 1388).

شعر دینی، شعری ناسازگار با ستم و ستمگری و فعال است، نه منفعل. دکتر شریعتی در این مورد می‌گوید: «تشیع که هزار سال یک نهضت انقلابی بود، در پیرامون خویش، فرهنگ و شعر و ادب انقلابی نیز داشت. دعبل‌ها و. . . شاعرانی بودند که در خدمت انقلاب بودند در مبارزه با ستم زمان، به تعبیر خودشان، تمام عمر، دارِ خویش را بر پشت خود حمل می‌کردند و این‌چنین می‌زیستند» (شریعتی، 1377: 182).

شعر دینی افزون بر تعهد، هدفمندی و جنبش‌آفرینی که پایه‌های اصلی‌اش به‌شمار می‌آید، با ویژگی­هایی شناخته می‌شود که این ویژگی­ها به‌شرح ذیل هستند:

الف) پیوند با قرآن و حدیث

ب) مبارزه با تفرقه

ج) مبارزه با ظلم و ستم

د) توصیه به همبستگی و اتحاد

ه) حماسه و شهادت‌طلبی

و) كمال‌گرایی و آرمان­خواهی

ز) مبارزه با رفاه‌طلبی و نمایندگی طبقه محروم (سوری، 1388).

با توجه به این تفاسیر، این تحقیق درپی آن است تا روشن نماید که استاد شهریار در اشعار خود تا چه حد به ابعاد اجتماعی دین توجه داشته است؟