موضوع خلافت و جانشینی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بعنوان یکی از شئون امامت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بطوریکه به تصریح قرآن کریم در آیۀ تبلیغ[1] بدون معرفی جانشین توسط رسولخدا (صلی الله علیه و آله) رسالت الهی ناتمام مانده و دین اسلام کامل نمی شود.
لذا رسولخدا (صلی الله علیه و آله) در موقعیتهای مختلف به معرفی جانشین خود که توسط خداوند متعال نصب شده بود پرداخت. و اوج این معرفی در روز غدیر خم انجام گرفت. مع الأسف بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) کینه های پنهانی نمایان شد و عده ای با فراموش کردن سفارشات عدیدۀ رسولخدا (صلی الله علیه و آله) در خصوص جانشینی امیرالمومنین (علیه السلام) با حضور در سقیفۀ بنی ساعده، مانع از به حکومت رسیدن امیرالمومنین (علیه السلام) شدند.
حال این سوال مطرح است که چرا امیرالمومنین (علیه السلام) با وجود سفارشات و تأکیدات فراوانی که از طرف رسولخدا (صلی الله علیه و آله) دربارۀ جانشینی ایشان شده بود، در مقابل غصب خلافت قیام نکرد؟
آیا تعبیر سکوت دربارۀ موضع حضرت در قبال حکومت، به معنی بر حق دانستن حاکمان بود؟
آیا حضرت هیچگونه اقدامی درباره حق غصب شده خود انجام ندادند؟
این موضوع به عنوان یک مسألۀ کلامی مورد بررسی قرار گرفت و با استناد به متون معتبر حدیثی، تاریخی و بررسی اقدامات عملی و احتجاجات امیرالمومنین (علیه السلام) دربارۀ غصب خلافت، سعی شد تا تصویری روشن از علل سکوت امیرالمومنین (علیه السلام) در قبال غصب خلافت ارائه گردیده و در نهایت به تحلیلی کلامی با تکیه بر احتجاجات امیرالمومنین (علیه السلام) منجر شده جایگاه سکوت حضرت را تبیین نماید.
امیرالمومنین (علیه السلام) در مقابل غصب ظالمانۀ خلافت از هیچ اقدام و کوششی برای احقاق حق خود دریغ نکرد و با استمداد از مهاجرین و انصار، اصرار در عدم بیعت و خانه نشینی، مخالفت خود را از وضع موجود بیان فرمود. لکن بخاطر اطاعت از وصیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جهت حفظ جان خود و اهل بیت و یاران خویش، عدم یاری و همراهی مردم، جلوگیری از بروز فتنه و خطر ارتداد، بر قیام اصرار نفرمود و به همین جهت از این موضع حضرت تعبیر به سکوت شده است.
واژگان کلیدی: امیرالمومنین (علیه السلام)، امامت، احتجاج، غصب خلافت، قیام، سکوت
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات
1.1 بیان مسأله ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 18
1.2 اهمیت و ضرورت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 19
1.3 سوالات تحقیق ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 21
1.4 فرضیات تحقیق ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 21
1.5 پیشینۀ تحقیق ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 22
1.6 چارچوب نظری تحقیق ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 24
1.7 مفاهیم اولیه ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ25
1.7.1 سکوت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 25
1.7.2 احتجاج ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 32
1.7.3 امامت و خلافت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 34
1.7.3.1 جایگاه امامت در نزد شیعه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 39
1.7.3.1.1 مقام امامت، برتر از نبوت عامه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 39
1.7.3.1.2 توصیف جایگاه امامت در کلامی جامع از امام رضا (ع) ــــــــــــــــــــــــ 40
1.7.3.1.3 ضرورت وجود امام ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 42
1.7.3.2 بعضی از ویژگیهای امام ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 44
1.7.3.2.1 منصب الهی ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 44
1.7.3.2.2 عصمت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ46
1.7.3.2.3 علم ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 48
فصل دوم: جانشینی امیرالمومنین (علیه السلام)
2.1 تأکید رسولخدا (صلی الله علیه و آله) بر جانشینی امیرالمومنین (علیه السلام)ــــــــــــــــــــــــــ 52
2.1.1 حدیث یوم الدار ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 52
2.1.2 حدیث منزلت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 54
2.1.3 حدیث ثقلین ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 57
2.1.4 حدیث سفینه ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 59
2.1.5 حدیث غدیر ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 60
2.1.6 زمینه سازی برای خلافت امیرالمومنین (علیه السلام) ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 61
2.2 مسألۀ غصب خلافت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 64
2.2.1 سقیفۀ بنی ساعده ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 66
2.2.1.1 سقیفه طرح و نقشه ای از پیش تعیین شده ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 71
2.2.1.2 بازگشت به جاهلیت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 76
2.2.2 اقدامات غاصبین برای گرفتن بیعت از امیرالمومنین (علیه السلام) ــــــــــــــــــــــــــــــــ 82
2.2.2.1 هجوم به خانۀ فاطمه (سلام الله علیها) ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 82
2.2.2.2 بیعت اجباری ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 85
فصل سوم: عملکرد امیرالمومنین (علیه السلام)
3.1 اقدامات عملی امیرالمومنین (علیه السلام) در قبال غصب خلافت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ90
3.1.1 استمداد از مهاجرین و انصار ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 90
3.1.2 خانه نشینی و امتناع از بیعت و اصرار در خودداری از آن ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 92
3.2 احتجاجات امیرالمومنین (علیه السلام) در برابر مسألۀ غصب خلافت ــــــــــــــــــــــــــــــــــ 95
3.2.1 احتجاج به استدلال اهل سقیفه ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 97
3.2.2 اعتراض و گلایه نسبت به غصب خلافت ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 104
3.2.3 اعلام عدم مشروعیت خلافت غاصبان ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 114
3.2.4 اعتراض به نحوۀ انتخاب خلفا و تناقض ادعاهای ایشان ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 115
3.3 احتجاج امیرالمومنین (علیه السّلام) از طریق بیان فضائلش ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 119
3.3.1 احتجاج به حدیث غدیر ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 121
3.3.2 احتجاج به حدیث منزلت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 123
فصل چهارم: تحلیل کلامی سکوت امیرالمومنین (علیه السلام)
4.1 جایگاه سکوت امیرالمومنین (علیه السلام) ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 126
4.1.1 معنای سکوت امیرالمومنین (علیه السلام) ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 127
4.1.2 سکوت امام تدبیری حساب شده ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 128
4.2 مسألۀ مطالبۀ حکومت توسط امیرالمومنین (علیه السلام) ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 130
4.3 بررسی دلایل عدم قیام امیرالمومنین (علیه السلام) ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 132
4.3.1 حفظ جان خود و اهل بیت و یاران ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 133
4.3.2 ترس از بروز فتنه و تفرقه ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 138
4.3.3 تبعیت از سیرۀ انبیاء عظام ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 142
4.3.4 عهد شکنی و عدم یاری مردم ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 145
4.3.4.1 حضور و همراهی مردم شرط تشکیل حکومت ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 148
4.3.4.2 امام به منزلۀ کعبه ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 151
4.3.5 خطر ارتداد ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 153
نتایج ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 157
فهرست منابع ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ 159
فصل اول:
کلیات
1.1 بیان مسأله
نخستین مسألۀ کلامى پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بزرگترین اختلاف[2] در بین امت اسلامی مسأله امامت و خلافت[3] است.
با وجود همه تأکیدات، سفارشات و زمینه سازیهای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که در سراسر دوران رسالت آن حضرت و در تمام لحظات حساس، در خصوص مسأله جانشینی امیرالمومنین (علیه السلام) صورت گرفته بود، عده ای بدون توجه به این سفارشات و جایگاه ویژه امیرالمومنین (علیه السلام) برای تصدی خلافت، در سقیفه بنی ساعده حاضر شده و ظالمانه حق ایشان را غصب کردند.
امام (علیه السلام) در این برهۀ دشوار كه بیم یورش بیگانگان به حریم اسلام و شورش منافقان و یهودیان شكست خورده از داخل حریم اسلام و شهر مدینه قطعى بود، در ابتدا با ابراز مخالفت شدید نسبت به غصب خلافت و خودداری از بیعت با غاصبان، اقدام به دعوت از مهاجرین و انصار به همراه فاطمه و حسنین (علیهم السلام) نموده و با اتمام حجت با ایشان در حقیقت مقدمات قیام را فراهم کرد. لکن با توجه به مهیا نبودن شرایط به جهت در خطر بودن جان خود و اهل بیت و یارانش، عدم ـ همراهی مردم و حساس بودن شرایط و خطراتی که دین نوپای اسلام را تهدید می کرد، خار در چشم و استخوان در گلو، خویشتندارى را ترجیح داد. لکن زبان به بیان حقایق گشوده و از ظلمهای انجام گرفته در حقش و نیز برترى و شایستگى منحصر به فرد خود و اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) سخن گفت تا آیندگان صبر و سکوت او را به نشانه رضایت تلقی نکنند بلکه سکوت ایشان را از سر دلسوزیهای مشفقانه ایشان برای از بین نرفتن دین مبین اسلام قلمداد نمایند.
در این تحقیق برآنیم تا با تحلیل اقدامات و احتجاجات امیرالمومنین (علیه السلام) معنای صحیحی از سکوت حضرت را بعنوان موضع حضرت بررسی نماییم.
1.2 اهمیت و ضرورت
مسألۀ امامت و جانشینی رسولخدا (صلّى اللّه علیه و آله) بیشتر تمرکز علمای علم کلام، از فرق مختلف را به خود اختصاص داده است.[4] چرا که امامت در کتب شیعه و اهل سنت، به معنای جانشینی از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) در امور دین و دنیاست.[5] که از جایگاه ویژه ای در بین مسایل اسلامی برخوردار است.
وضعیت اجتماعی دوران غصب خلافت و کناره گیری 25 ساله امیرالمومنین (علیه السلام) از خلافت و زمینه های کنار ماندن ایشان از رهبری سیاسی جامعه، پیوسته مورد توجه متفکران اسلامی بوده است.
عبدالفتاح عبدالمقصود در اهمیت این موضوع می نویسد:
«در اهمیّت آن همین كافى است كه نزدیك به هزار و پانصد سال است در اذهان و مغزها چنانكه بر زبانها و دهانها و نیش قلمها، به زندگى خود ادامه داده است. این اهمیّت، «سقیفه» را كافى است كه مسلمانها را به دو گروه رو در روى یكدیگر تقسیم كرده كه پیوسته باهم در حال گفتگو و بحث و استدلال قرار دارند؛ اگرچه در شرائط امروز جهان اسلام، آنها را از هرگونه دشمنى و درگیرى و جدال برحذر مى‌دارم. این اهمّیت، «سقیفه» را كافى است كه چهرۀ تاریخ اسلام را دگرگون ساخته كه گمان چنین رنگ و شكلى دربارۀ آن نمى‌رفت.»[6]
غصب خلافت نه تنها بعنوان یک رویداد تاریخی مورد توجه است، بلکه بررسی این رویداد و علل و عوامل آن، از آن جهت که یک بحث کلامی است و در آینده مسلمین نقش بسزایی ایفا می کند، حائز اهمیت است.
بررسی این نکته که چطور مردم زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) همه سفارشات ایشان را نادیده گرفتند؟ و چرا اصحاب ایشان در این موقعیت خطیر و حساس از امیرالمومنین (علیه السلام) حمایت نکردند؟ می تواند ما را در شناسایی و ریشه یابی جریانات سیاسی و اجتماعی زمان خود کمک کرده، از نقش ائمه (علیهم السلام) بعنوان الگویی حسنه در تحکیم مبانی اعتقادی و حفظ وحدت مسلمین بهره برداری نمود.
[1]. مائده/ ۶۷ ﴿یا اَیُها الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیکَ مِن رَبِّک وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلّغتَ رِسالَتَه﴾
[2]. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، 1364ش، ج1، ص31 «أعظم خلاف بین الأمة خلاف الإمامة، إذ ما سلّ سیف فی الإسلام على قاعدة دینیة مثل ما سلّ على الإمامة فی كل زمان.»
[3]. اهل سنت خلافت را حکومت و رهبری جامعه اسلامى مى دانند. در صورتى كه از دیدگاه شیعه، خلافت شاخه اى كوچك از امامت مى باشد.
.[4] میلانی، سید علی، الإمامة فی أهم الكتب الكلامیة و عقیدة الشیعة الإمامیة، قم، الشریف الرضی، 1413ق، ص 22 «و انصبّ اكثر اهتمام علماء الكلام من الفرق المختلفة بموضوع الامامة»
[5]. حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، تهران، موسسه مطالعات اسلامی، 1365ش، ص 10، «الإمامة رئاسة عامّة فى أمور الدّنیا و الدّین لشخص من الأشخاص نیابة عن النّبی»/ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق، ص 39/ تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، 1409ق، ج5 ، ص232 «و هی رئاسة عامة فی أمر الدین و الدنیا خلافة عن النبی»
[6]. السقیفة و الخلافة، ترجمه افتخارزاده، حسن، تهران، نشر آفاق، 1376ش، ص 79
