اسلام دینی حقیقت­گرا و واقع­بین است به این معنا که درجستجوی حقیقت به عنوان آرمان، تلاش مردمان را سامان و جهت ­بخشده و به آنان آموزش می­دهد. از این رو، امام علی × در نهج­البلاغه نیز به پیروی از قرآن به در موقعیت­های مناسب به بیان واقعیت در عرصه­های مختلف پرداخته است تا مردم با شناخت واقعیت­ها و بر پایۀ آن­ها حرکت و تلاش خود را تنظیم و برنامه­ریزی کنند؛ زیرا بدون شناخت واقعیات، توانایی ها و استعدادهای موجود، نمی­توان حرکت رو به حقیقت را به­درستی برنامه­ریزی کرد و به اهداف آرمانی دست یافت.

درحقیقت، آرمان، گم­شدۀ انسان مؤمن بوده و باید برای دستیابی به آرمان­ها در واقعیت، یک فرآیند زمانی لازم باشد تا با شناسایی عوامل، آثار و موانع واقع بینی، گام­های اساسی در جهت رسیدن به آرمان­های الهی برداشته شود.

البته در نگرش قرآنی، به اصول دوگانۀ واقع­بینی در عین حقیقت­گرایی توجه خاص شده و می­شود. رهبران اسلامی در این نگرش، انسان­های ذهن­گرا و ایده­آلیست محض نیستند؛ در عین حال انسان­های رئالیست و واقع­گرای صرف نیز نمی­باشند. آنان به جای واقع­گرایی به واقع­بینی توجه داشته و آن را از اصول اساسی و بنیادین حرکت خود قرار می­دهند. آنان هم­چنین به حقایق هستی توجه دارند. حقایقی که در تفاسیر قرآنی با آن­ها آشنا شده­اند. این حقایق، از حقیقت یگانه­ای سرچشمه می­گیرد و آن حقّ محض است که خداوند یگانه و یکتاست. از این سرچشمه همۀ حقایق شناخته ­می­شود و گرایش به سوی آن به عنوان ایده­آل و آرمان در برنامۀ مسلمان مؤمن قرار می­گیرد. این­گونه است که واقع­گرایی جای خود را به حقیقت­گرایی و حقیقت­بینی جای خود

را به واقع­بینی می­دهد. از این روست که پاسخ­های قرآن، اسلام و رهبران آن بر پایۀ واقعیت­بینی و حقیقت گرایی شکل و سامان می­یابد.

ازاین روی، لازم به ذکر است، مراد این پایان نامه بررسی مصادیق عینی واقع­بینی وآرمان­گرایی درنهج­البلاغه بوده، و منظور ما در این

 پژوهش، بررسی مبانی نظری و فلسفی مطرح شده در فلسفۀ یونان قدیم و نظریات رئالسیم(واقع گرایی)، ایدآلیسم (آرمان­گرایی) غرب که در قرن هجدهم به اوج خود در عالم سیاست رسید، نیست.

در آموزه­های دینی ما به­خصوص در نهج­البلاغه بعد از قرآن توجه خاصی به واقع­بینی و آرمان­گرایی شده است. البته جهت­دادن واقعیات به سوی آرمان­های حقیقی نمی­تواند یک شبه و به یکبار انجام پذیرد.

بررسی و مطالعه دقیق تاریخ زندگی پیشوایان دین، این امر را روشن می­سازد که ائمۀ دین با واقع­بینی، در پی حقیقت آرمانی خود، جامعه را سامان و سازمان داده­اند. لذا در این پژوهش تلاش کرده­ایم که با بررسی نهج­البلاغه، ابتدا به تبیین واقع­بینی و آرمان­گرایی در این کتاب بپردازیم و سپس، نسبت آن دو با هم سنجیده، تا میزان تحقق آرمان­ها در واقعیات با تکیه بر نهج­البلاغه مورد بررسی و شناسایی قرار گیرد تا إن­شاءالله به عنایت خداوند متعال و ائمه اطهار، به درکی از اقیانوس بی­کران نهج­البلاغه دست­یافته و به این معرفت برسیم که آن حضرت با توجه به اصل واقع­بینی و حقیقت­گرایی چگونه عمل کرده­اند و اهداف اسلام و قرآن را به سوی آرمان­های الهی پیش برده­اند.

فصل اول

کلیات و مفاهیم

1.1.کلیات

در این فصل چنان که از نامش پیداست به مقولاتی اشاره خواهیم­نمود که به ایجاد نگاهی کلی نسبت به عنوان پژوهش در خواننده کمک کند. برای نیل این مهم ابتدا، به بیان مطالبی چون بیان مسئله، اهمیت و ضرورت مسئله، سؤالات، فرضیات، پیشینه، شیوه تحقیق و نگارش می­پردازیم.

1.1.1. بیان مسئله

محور اصلی در این پژوهش مسئله ماهیت و نسبت واقع­بینی و آرمان­گرایی است.

آدمی در زندگی روزمرگی به این نتیجه رسیده­است که، بر اساس واقعیت­های موجود جامعه و منفعت­های شخصی نمی­تواند در واقعیات، به آرمان­ها دست یابد؛ یا به عبارتی دقیق­تر، آرمان­ها دست یافتنی نیستند. در حالی که واقع­بینی و آرمان­گرایی در همه عرصه­های زندگی انسان از مهم­ترین مسائل و دغدغه­های تاریخ بشریت بوده­است. همواره انسان­ها در جستجوی حقیقت و شناخت واقعیت‌ها بوده­اند و برای دستیابی به آرمان­ها از هیچ کوشش و فداکاری دریغ ننموده ­اند.

امام علی × نیز در کلام و سیرۀ عملی خود به این امر اهتمام ورزیده­است. ایشان در طول حیات پربرکت خود بنابر واقع­بینی ای که از شرایط اجتماعی، سیاسی و زمانی که داشته اند ، برای حفظ و تقویت آرمان­های نظام  نوپای حکومت اسلامی از هیچ کوششی فروگذاری ننموده است.

لذا، بنابر ضرورت موضوع، ابتدا به بررسی عوامل، آثار و موانع آرمان­گرایی و واقع­بینی در نهج­البلاغه  پرداخته­می­شود تا نسبت تحقق آرمان­ها براساس واقعیات مشخص گردد و در آخر لازم به ذکر است واقع­بینی و آرمان­گرایی، مورد نظر در این پژوهش به معنای رئالیسم و ایده­آلیسم نیست.