یكی از ابزار نیرومند برای دفاع از آموزه‌های اسلامی و اثبات حقانیت آنها، مناظره است. از آنجایی كه مهمترین اعجاز پیامبر اكرم6 یعنی قرآن كریم از سنخ كلام است، اهمیت گفت­وگو از نظر اسلام مشخص می‌شود. خدای متعال امر دعوت را بر حكمت، وعظ نیكو، و جدال احسن استوار ساخته است و می‌فرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…»[1] سنت و سیره عملی پیامبر اسلام 6 و پیشوایان دینی هم بر این منوال بوده است. پیامبر اكرم 6 سالها تبلیغ آیین تازه را بر پایه اخلاق نیكو، وعظ حسن و مجادله احسن پیش برد.

قرآن كریم به برخی مناظره‌ها یا گفت وگوی پیامبران با مشركان و یا سران ادیان اشاره كرده است و بسیاری از انسانهایی كه به دین الهی گرویده‌اند، تسلیم گفت وگو و منطق صحیح انبیاء الهی بوده‌اند.

امامان نیز به تأسی به سیره پیامبر اكرم 6 بدین روش عمل می‌كردند. احتجاجات امیرالمؤمنین علی 7 در شرایط مختلف، امام صادق 7 و شاگردان وی، امام رضا 7، و سایر ائمه كه در كتب دینی ثبت شده است،[2] نشان می‌دهد كه مناظره به عنوان یك سنت و فرهنگ، از جایگاه ممتازی در شیوه دعوت به اسلام برخوردار است.

علماء اسلام نیز در طول تاریخ از این روش دعوت، بسیار بهره برده‌اند. افرادی مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، علامه حلی مناظرهای

 

 متعددی با دیگراندیشان داشته‌اند.[3]

به این ترتیب مناظره به یك سنت تبدیل شد، و در فرهنگ مسلمانان از جایگاه ممتازی برخوردار گردید. در نتیجه دانش و فن مناظره و جدل به دست عالمان مسلمان گسترش یافت، و رفته رفته به كمال رسید.

این تحقیق كه با موضوع بررسی تحلیلی مناظره‌های پیامبر اكرم 6 نگارش خواهد یافت به بررسی مبانی، اصول، شیوه‌ها و ابعاد گفت‌وگوها و مناظره‌های حضرت در 5 فصل به قرار ذیل خواهد پرداخت.

فصل اول، كلیات: دراین فصل چگونگی و نحوه انتخاب موضوع، بیان مسئله، سؤالات اصلی و فرعی، فرضیه تحقیق، مفاهیم تحقیق، پیشینه موضوع تحقیق و بیان نوع و روش تحقیق بیان خواهد شد.

فصل دوم: در این فصل تحت نام سیمای مناظره به مفهوم‌شناسی مناظره، مجادله و محاجّه و منازعه، پیشینه، جایگاه و اهمیت مناظره مبانی مناظره از دیدگاه منطق، شرایط و لوازم مناظره از دیدگاه قرآن كریم، آداب و اخلاق مناظره از منظر قرآن كریم، پرداخته خواهد شد.

فصل سوم: در این فصل اصول مناظره از دیدگاه منطق، اصول مناظره از دیدگاه قرآن كریم و اصول مناظره‌های رسول اكرم 6 بررسی می گردد.

فصل چهارم: در این فصل روش‌ها و شیوه‌های مناظره‌های رسول اكرم6 ، ابعاد و موضوع‌های مناظره‌های رسول اكرم6 مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.

فصل پنجم: در این فصل به نتیجه‌گیری فصول و نتیجه‌گیری نهایی و ارائه راهكارها و پیشنهادهای علمی و كاربردی پرداخته خواهد شد.

لازم به ذكر است ترجمه آیات قرآن در این تحقیق برگرفته از قرآن چاپ انتشارات اسوه به طراحی شورای تحقیق مركز طبع و نشر قرآن و با تحقیق محمد فقیهی رضایی و جمعی از محققان و كارشناسان علوم قرآنی كه برگرفته از تفاسیر المیزان، اطیب‌البیان، نمونه و برخی از تفاسیر موضوعی قرآن كریم است و در سال 1385 انتشار یافته، استفاده گردیده است.

 

  

فصل اول

 

كلیات

  

 

در این فصل كلیاتی در مورد این تحقیق، چگونگی و نحوه انتخاب موضوع آن، بیان مسئله، سؤالات و فرضیه‌هایی كه در ارتباط با موضوع آن مطرح است ارائه می‌گردد، سپس به بیان اصطلاحات مهم و كاربردی در تحقیق پرداخته شده و در آخر پیشینه و روش تحقیق، بیان خواهد شد.

[1]- سوره نحل، آیه 125. به این آیه در فصل سوم به صورت مبسوط خواهیم پرداخت.

[2]- شیخ طبرسی، ابومنصور احمد بن علی، احتجاج علی اهل اللجاج،قم، ناشر نوید ظهور، 1392ش.

[3]- برای نمونه: ر.ك: الخاجویی، اسماعیل، وجه تسمیه المفید بالمفید فیما مناظرات کلامیه و ابحاث،تهران،انتشارات مکتب القرآن،1371ش.

انگلیسی…………………………………………………………….

   

 

 

 

 

فصل اول كلیات

 

 

 

 

 

 

 

مقدّمه  :

 

 

 

در درون انسان، کشش هایی وجود دارد که آدمی را به تحرّک وا می دارد و مبنای حرکت های فردی و اجتماعی می شود. برخی از این امیال، الهی و نتیجه کردارهای نیک آدمی هستند. بعضی نیز شیطانی و از روی هوا و هوس هستند. از میان کردارهای زشت، آن چه عامل ناهنجاری و گناه شمرده می شود ، همان نفس امّاره است. هرگاه از « هواپرستی » سخن به میان می آید، منظور همین نفس است. هواپرستی در حقیقت، میوه تلخ غفلت زدگی و درست مقابل خداپرستی است. به عبارت دیگر، هواپرستی، پذیرش نابخردانه حکومت نفس امّاره و شیطان درون است. یعنی، تسلیم بی قید و شرط در برابر شهوات و خواسته های نفس است. بنابراین بدترین دشمن رستگاری آدمی، نفس خودبین و هوس مدار اوست. آدمی با پیروی از هواهای نفسانی، عقل را که حاکم عادل و بزرگ ترین نعمت الهی است خفه می کند و ظلمت نفس را بر نورانیت عقل غلبه می دهد و او را به اسارت فرمانده ی پایگاه هوی و هوس که شیطان است در می آورد .

 

هدف از آفرینش انسان رسیدن به کمال و سعادت می باشد، بی شک در وجود انسان، غرائز  و امیال گوناگونی است که خداوند آن ها را برای هدف تکاملی آفریده است. امّا مهم این است که اگر از حدّ ، تجاوز می کنند و پا را از گلیمشان فراتر می نهند، و بنای طغیان و یاغی گری می گذارند، عقل را زندانی کرده و بر کلّ وجود انسان حاکم می شوند و زمام اختیار را از دست او می گیرند. این همان، هواپرستی است. و هواپرستی از جمله آفت هایی است که مانع رشد و صعود انسان می شود و از تمام انواع بت پرستی خطرناک تر است، حتّی همه ی گناهان ریشه در هواپرستی دارند. ( مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 1 ، ص 120 ) .

اصلی ترین و تنها کاری که ما همیشه در طول زندگی خود داریم، مبارزه با نفس است. ولی غالباً به این مسئله توجّه نداریم در حالی که فقط باید یک موضوع را مراقبت کنیم و آن هم مبارزه با نفس است ولی متأسفانه در اکثر آدم ها تلقّی درستی از این معنا وجود ندارد. از این رو، انسان برای رسیدن به تعالی، باید با هوای نفس بجنگد و این مانع بزرگ را از میان بردارد. و سرکوب کردن این دشمن غدّار کار آسانی نیست بلکه نیاز به جهاد و تهذیب دارد. آن هم نه یک مرتبه و دو مرتبه، بلکه جهاد مداوم و تا آخر عمر. برای مهار کردن نفس و کنترل غرائز باید سخت بجنگیم  .

برای مبارزه و تهذیب نفس نیاز به راهنمایی هایی داریم که آن را در قرآن و روایات می بینیم . خداوند در آیات قرآنی به صراحت آدمی را از پیروی هوای نفس باز داشته و فرموده است :  یا داودُ اِنّا جَعَلناکَ خَلیفَةً فِی الارضِ فَاحکُم بَینَ النّاسِ بِالحَقِّ وَ لاتَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَن سَبیلِ اللهِ …..  ؛ ص (38) : 26  . ای داود! ما تو را خلیفه در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم به حق داوری کن ، و از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف سازد ؛ …  .

در روایات معصومین ( علیه السّلام ) نیز به خطر هواهای نفسانی برای انسان اشاره شده است ، چنان که رسول گرامی (ص) می فرمایند : « أعدی عدُوِّکَ نفسُکَ الّتی بینَ جَنبَیکَ : بدترین دشمنت ، نفس توست که میان دو پهلوی تو قرار دارد » . ( مجلسی، بحارالانوار ، ج 70 ، ص 64 ) .

در روایتی امام علی علیه السّلام می فرمایند : ( الهوی عدوّ العقل ) هواپرستی دشمن عقل است .( انصاری ، ترجمه غرر الحکم ، ج 1 ، جمله 321، ص13) .

در جای دیگر نیز می فرمایند : « وَ اشرف ُ الغنی ترکُ المُنی . وَ کم مِن عقل ٍ اسیر ٍ تحت َ هوَی امیرٍ » . برترین بی نیازی، ترک آرزوهاست، و چه بسا عقل که اسیر فرمان روایی هوس است . (صبحی صالح ، نهج البلاغه ، حکمت 211 ، ص 506 ) .

در متون دینی ما از جمله قرآن و نهج البلاغه به این موضوع پرداخته شده و حتّی برای آن علّت هایی  آورده شده و آثار زیان بار آن ذکر و در مقابل، راهکارهایی برای مقابله و رهایی از آن بیان شده است .

 

1 . 1 . بیان مسئله :

نوشتار پیش روی، با هدف بیان هوی و پرستش از نظر لغت و اصطلاح، عوامل هواپرستی و آثار زیان بار آن و راهکارهای مقابله با آن، در قرآن و نهج البلاغه به نگارش در آمده است .

هواپرستی به عنوان موضوعی که نفی آن یکی از آموزه های اسلامی است . پیروان هوای نفس، گرفتار سوء تشخیص و عدم درک واقعیت شده و در نهایت از مشاهده چهره واقعی حقّ ِ آشکار، محروم می مانند. گاهی هواپرستی در قالب سفارش به تقوا و پرهیزگاری نفی شده است، گاهی در قالب ترک گناهان و گاهی در قالب مذمّت مظاهر دنیوی که از آن تعبیر به حبّ دنیا می شود .

مسئله مهمّی که در این نوشتار به دنبال آن هستیم این است که نظر قرآن و نهج البلاغه در زمینه ی هوی پرستی چیست ؟  چه پیامدهایی را در پی دارد ؟ و این که نحوه ی برخورد با آن چگونه است ؟

مواجه شدن با مسئله‌ی خیر و شر از دیر زمان برای انسان وجود داشته است اما توجه انسان بیشتر به مسئله‌ی شر معطوف شده است. به این دلیل که روند جهان و زندگی انسان به صورت عادی مطابق با خیر است اما شر به نوعی یک پیچیدگی و یک ناهماهنگی در این جهان است که باعث می‌شود در انسان ایجاد رنج کند و در پی آن سؤال‌هایی برای انسان ایجاد کند. غیر از این موارد، شر رنج عمیقی را در درون انسان به وجود می‌آورد. بعضی از این رنج‌ها چنان تأثیرات عمیقی بر روی روح و روان انسان می‌گذارد، که بی تفاوت بودن و یا گذشتن از آن کار بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن است.

مردم بر این باور بوده‌اند که اگر موجودی برتر در عالم وجود دارد و بر کارهای ما نظارت دارد به چه دلیل باید ما در رنج به سر ببریم؟ اگر آن موجود برتر دارای صفات پسندیده‌ای چون خیرخواهی است، چرا باید افراد موجود در این جهان را در رنج ببیند؟ و سؤال‌هایی از این دست انسان‌ها را درگیر مسئله‌ی شرور می‌کند.

 

 

طبیعتاً همان طور که شر ذهن مردم عادی را به خود مشغول کرده است، ذهن حکما و بزرگان و فلاسفه را نیز به خود مشغول کرده و آن‌ها بر این شدند که جواب‌های تخصصی‌تر و طبقه‌بندی شده‌ای به آن بدهند. این گونه جوابها مبتنی بر نظریه‌ی عدالت خداوند یعنی باور به دادگری او است. این جواب‌ها اغلب می‌کوشد تا جواب قانع‌کننده‌ای برای مسئله‌ی شر بیابد زیرا در این نظریه دادگری و عدل خداوند به صورت پیش‌فرض پذیرفته‌شده است و تنها توجیهی برای وجود شرور یا منشأ آن نیاز دارد. جان هیک در کتاب فلسفه‌ی دین خود در توضیح عدل الهی یا همان تئودیسی چنین عنوان می‌کند که لایب نیتس این واژه را از دو واژه‌ی یونانی Theos (خدا) و Dike (عادل) ساخته است. این واژه اصطلاحی است برای کوشش‌هایی که برای حل مسئله‌ی شر به انجام رسیده است[5]. چنانچه مشخص است در این نظریه عدالت و دادگری خداوند به صورت پیش فرض پذیرفته شده است.

کهن‌ترین متن دینی که در آن مسئله‌ی شر مطرح شده، در آیین هندو، ریگ­ودا- سامهیتا است. این اثر که قدمت آن به 12 یا 15 قرن پیش از میلاد می‌رسد، با توهم خواندن شر به پاسخ آن پرداخته است.

یکی دیگر از آثار قدیمی و دینی که به توجیه مسئله‌ی شر پرداخته، اوستا است، که قدمت آن حدوداً به دو قرن پیش از میلاد می‌رسد. این متن دینی به جای پاسخ گویی به شبهه‌ی شر، تسلیم آن شده و شر را به خدایی دیگر به نام «اهریمن» در مقابل (و در عرض) خدای خیرخواه (یزدان) نسبت می‌دهد[6].[7] در آئین مانی نیز دیدگاه دوگانه انگار وجود دارد.

شهید مطهری در کتاب عدل الهی خود چنین می‌گوید:

«آئین زردشت به حسب مدارک تاریخی از نظر خالقیت، کاملاً ثنوی بوده است … مطابق این فکر، هر چند هستی دو ریشه‌ای نیست ولی دو شاخه‌ای است، یعنی هستی که از آهورامزدا آغاز می‌گردد به دو شاخه منشعب می‌شود، شاخه‌ی نیک که عبارت است از سپنت‌مئینو و آثار نیکش و شاخه‌ی بد که عبارت است از انگره‌مئینو و همه‌ی آفریده‌ها و آثار بدش.»[8]

در این‌جا چنین نشان داده می‌شود که به طور کامل خالق خیر را از خالق شر متمایز کرده‌اند. این شاید ابتدائی‌ترین راه برای توجیه شرور بوده است.

بدین ترتیب، در توجیه اول، وجود شرّ به دیدگاه یا وضعیت ادراکی بشر باز می‌گردد که با اصلاح آن می‌توان درک کرد که شری در واقع وجود ندارد. اما در توجیه دوم، وجود خارجی شرور پذیرفته شده است و منشأ آن وجودی دانسته شده که خیرخواه نیست و از این جهت افعال او ببار آورنده‌ی شرور است و به تبع آن رنج آدمی در برخورد با آن‌ها. همان طور که در این پیشینه‌ی کوتاه از این مسئله مشخص است، در ابتدا و از سالیان دور دیدگاه‌هایی درباره‌ی شرور موجود بوده است که این نشان از اهمیت مسئله‌ی شرور و چگونگی ورود آن به جهان آفرینش می‌باشد.

[1] . جان هیک، فلسفه‌ی دین، ترجمه‌ی بهزاد سالکی، (تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی، 1390)، ص95.

[2] . باروخ اسپینوزا، اخلاق، ترجمه‌ی محسن جهانگیری، (تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1388)، ص241.

[3] . ایمانوئل کانت، دین در محدوده‌ی عقل تنها، ترجمه‌ی منوچهر صانعی دره‌بیدی، (تهران، نقش و نگار، 1380)، ص 137.

[4] . ملاصدرا، اسفار، ترجمه‌ی محمد خواجوی، (تهران، انتشارات مولی، 1383)، موقف هشتم، ص95.

[5] . رجوع کنید به: جان هیک، فلسفه‌ی دین، ترجمه‌ی بهزاد سالکی، ص97.

[6] . محمد حسن قدردان قراملکی، خدا و مسئله‌ی شر، مؤسسه‌ی بوستان کتاب (قم، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1388)ص13.

[7] . نظر گروهی بر این است که اهریمن و یزدان دو نیروی ماورائی هستند و تنها اهورامزدا خدای زرتشت است.

[8] . مرتضی مطهری، عدل الهی، (تهران، انتشارات اسلامی،1398ه.ق)، ص 81.

بدون شک شروع آفرینش بر پایۀ رحمت بوده و مجموعه هستی و همه مخلوقات ظهور رحمت حق اند و تداوم حیاتشان-چه در مرحلۀ مادی و چه در میدان هدایت و معنویت-به رحمت حضرت اوست.نگریستن به آثار رحمت الهی،شناخت الله را فراهم می‌کند،ولی گاهی غفلت در زندگی انسان رسوخ می‌کند و چشم او را از تماشای حقایق فرو می‌بندد و بیماری خطرناک نسیان از حقایق را بر انسان چیره می‌سازد،بنابراین تذکر واقعیاتی که در زندگی آدمی نقش مثبت دارد خالی از فایده نیست.رحمت و مهر حق هم از جمله حقایقی است که ممکن است در معرض غفلت و فراموشی قرار گیرد و از این ناحیه ضربۀ غیرقابل جبرانی به انسان وارد گردد.به همین سبب تذکر این حقیقت چه با زبان و چه با قلم از باب(تواصوابالحق) امری لازم و ضروری به نظر می رسد،تا با شنیدن رحمت و مهرحق و جلوه های تابناکش بیداری به انسان دست دهد و از پی این بیداری به شهر بینایی برسد و با رسیدن به شهر بینایی به تماشای زیباترین مناظر معنوی و مظاهر ملکوتی که همانا جلوه های رحمت او در افق وجود و حیات موجودات است موفق گردد و علاوه بر علاج بیماری غفلت و مرض نسیان در میدان تامین سعادت دنیا و آخرت قرار گیرد.

رحمت و مهرحضرت او،بنابر معارف الهیه و اعتقاد اهل دل و متخصصان علوم اسلامی دارای جلوه عام وجلوۀ خاص است،که از جلوۀ عامش تعبیر به رحمت رحمانیه و از جلوه خاصش تعبیر به رحمت رحیمیه می شود. رحمت عام خداوند شامل دوست و دشمن و مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار می باشد ولی رحمت خاص ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است،زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح،شایستگی این

 

 را یافته اند که از رحمت و بخشش و احسان خاصی که آلودگان و تبهکاران از آن سهمی ندارند،بهره مند گردند.

این نوشتار مسائلی از جلوه رحمت عام را در سوره الرحمن مورد بررسی قرار داده تا برای ما نشان اندکی از دریای بی پایان مهر و رحمت حق باشد،شاید از این رهگذر دست دوستی به حضرت حق دهیم و از شیطان و حزبش که دشمنان سرسخت انسان اند دست برداریم و به راه مستقیم که همان راه پیامبران و صدیقان و صالحان و شهیدان است درآئیم و عمر به ایمان و اخلاق و عمل صالح سپری نمائیم.

1-2-بیان مسأله

فضل و رحمت الهی در حیات انسانها از جایگاه ویژه ای برخوردار است و پیدایش و خلقت همه امور در جهان هستی بوسیله خداوند در حقیقت نشان از مهر و محبت اوست و اگر فضل و رحمت الهی نبود هیچ چیز آفریده نمی شد.خداوند در آیه 156سوره اعراف می فرماید: «و رحمتی وسعت کل شی ء»، (رحمتم همه چیز را فرا گرفته)،رحمت برگرفته از ریشۀ«رحم»به معنای مهربانی و دلسوزی بسیار است،«رحم»و «رحمت»وقتی درباره انسان به کار می رود به همین معنا یعنی دلسوزی و دل نازکی و مانند آن است ولی در خداوند متعال معنایش افاضه خیر بر مستحق خیر است.آن هم به مقداری که او استحقاق آن را دارد.یعنی خداوند متعال بسته به زمینه و ظرفیت پذیرش،به هرکس و همه چیز(خیر مادی و معنوی)به او عنایت میکند،این معنای رحمت خداوند است.(طباطبایی،1380، 19/156)به عبارت دیگر رحمت الهی در حوزه های تکوینی و تشریعی از مصادیق رحمت عام و خاص است که خداوند به اشکال مختلف در زندگی بشر آن را به نمایش گذاشته است تا بدین وسیله انسانها با صبرو شکیبایی و اخلاق حسنه و تقوا که از موهوبات رحمت الهی است به رشد و کمال برسند.خداوند در سوره الرحمن نعمتهای عمومی را به رخ می کشد،چه نعمتهای دنیایی مؤمن و کافر و چه نعمتهای آخرتی مؤمن را و چون نام رحمان دلالت بر رحمت عمومی خدا داشت در اول این سوره واقع شد که در آن انواع نعمتهای دنیوی و اخروی را که مایه انتظام عالم انس و جن است ذکر شده است این سوره در حقیقت می خواهد خاطرنشان سازد که خدای متعال عالم و اجزای آن را از قبیل زمین و آسمان و خشکی ها و دریاها را طوری آفریده و اجزای هریک را به گونه ای نظم داده که جن و انس بتوانند در زندگی خود از آن بهره مند شوند و قهرا عالم به دو قسمت تقسیم می شود یکی دنیا که با اهلش فانی می شود و یکی دیگر آخرت که همیشه باقی است و در آن سعادت از شقاوت و نعمت از نقمت متمایز می گردد.

پس آنچه در عالم هست چه عینش و چه اثرش از نعمتهای والای خدای متعال است به همین جهت پشت سرهم از خلایق می پرسد و با عتاب هم می پرسد که«فَبِاَیُّ ِ ءالاء رَبِکُما تُکَذِّبان»(پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟)

در این پژوهش به جهت وفور نعمتها و رحمت الهی در قرآن به بررسی تعدادی از مصادیق رحمت در سوره الرحمن که از مصادیق عام رحمت خداوند است و همگان از آن بهره می برند بی آنکه ایمان در آن شرط باشد پرداخته می شود.

1-3-سؤالات پژوهش

سؤالات اصلی:

1-مصادیق رحمت الهی در سوره الرحمن چه چیزهایی را در بر می گیرد؟

سؤالات فرعی:

1.چه کسانی مشمول رحمت الهی هستند؟

2.چه چیزهایی باعث می شود که برخی از انسانها از رحمت الهی محروم بمانند؟

3.مصادیق رحمت دنیوی در سوره الرحمن چیست؟

4.مصادیق رحمت اخروی در سوره الرحمن چیست؟

1-4-پیشینۀ پژوهش

بررسی مصادیق رحمت الهی در قرآن و سوره الرحمن مورد توجه مفسران، محدثان و اندیشمندان اسلامی بوده است و کتب بسیاری را در این زمینه سامان داده‌اند در ذیل به بعضی از این کتب اشاره می‌شود:

در کتب تفسیری مانند ترجمه المیزان، تفسیر نمونه، مجمع البیان و البرهان و… ذیل آیات مربوطه به تفسیر آن پرداخته‌اند و در کتب روایی مانند بحارالانوار، اصول کافی و تفسیرقمی و… روایاتی در باب رحمت بیان شده است. و اندیشمندان اسلامی نیز در آثار خود مانند گنجینه‌های دانش یا زندگی محمود اختریان و علم و زندگی احمدبیدشک و… بخشی را در تألیفات خود به موضوع مورد بحث اختصاص داده‌اند ولی با این وجود چنین موضوعی تاکنون در قالب پایان نامه یا مقاله به صورت مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است.

1-5-فرضیه های پژوهش

1.از مصادیق رحمت الهی در سوره الرحمن خلقت انسان،تعلیم بیان،برافراشتن آسمان و… می باشد.

2.از مفاد سوره الرحمن می توان اینگونه استنباط کرد که رحمت خداوند عام و همگانی است و مؤمن و کافر را در بر می گیرد.

3.برخی از مسائل و امور در زندگی انسانها وجود دارد که آنها را از رحمت خداوند محروم می کند و نتیجه تجسم اعمال خود آنهاست که ار آن به عنوان عذاب الهی یاد می شود.

4.از مصادیق رحمت دنیوی در سوره الرحمن خلقت زمین، منظومه شمسی، آفرینش انسان و… می‌باشد.

5.از مصادیق رحمت اخروی در سوره الرحمن بهشت و نعمتهای آن، هشدار جهنم و وضع کیفرها و… می‌باشد

1-6-حدود پژوهش

محدوده پژوهش حاضر،بررسی مصادیق رحمت الهی در سوره الرحمن با استفاده از تفاسیر مختلف از جمله تفسیر المیزان،نمونه،البرهان،جوامع الجامع و دیگر تفاسیر می باشد،در این پژوهش از کتب مرتبط با این موضوع نیز استفاده شد.

1-7-اهداف پژوهش

هدف از این پروژه آشنایی با سوره مبارکه الرحمن و شناساندن جاذبه های دین اسلام از طریق معرفی مصادیق رحمت الهی و بررسی زمینه ها و موانع آن می باشد.از آنجا که فضل و رحمت الهی در زندگی انسانها وسیله ای است برای رسیدن آنها به رشد و کمال و سعادت ابدی،بنابراین شناخت مصادیق رحمت الهی دراین سوره می تواند برای جویندگان راه سعادت مفید واقع شود.

رضایت از زندگی از شاخص‌های مهم اجتماعی است كه نسبتاً دیر به حوزه علوم اجتماعی راه یافت، با وجود آنكه این شاخص ذیل مفهوم كلی‌تر كیفیت زندگی و در واكنش به سنجش‌های اقتصادی طرح شد. اما به زودی به حوزه‌ای مستقل و مهم تبدیل گشت اهمیت این شاخص- برخلاف آنچه غالباً تصور می‌شود- به واسطه تأثیر فوری سیاسی آن نیست. رضایت از زندگی را نمی‌توان و نباید مساوی رضایت سیاسی پنداشت. رضایت از زندگی مفهوم فراگیر و در عین‌حال پایدارتری است كه منعكس‌كننده احساس و نظر كلی مردم یك جامعه نسبت به جهانی است كه در آن زندگی می‌كنند. اهمیت آن نیز از حیث دلالت‌هایی است كه بر ویژگی‌های پایدار نظام اجتماعی دارد. در حالی كه رضایت سیاسی جنبه گذرا و موقتی دارد و بیشتر نگرش افراد را نسبت به شرایط جاری روز می‌سنجد. همین مفهوم رضایت از زندگی است كه به هنگام طرح كیفیت زندگی، مورد توجه قرار می‌گیرد (گودرزی، 1388: 193).

 

رضایت از زندگی اگر چه تا حد زیادی بستگی به شرایط فردی دارد، اما تاثیر عوامل اجتماعی در افزایش یا کاهش آن بسیار موثر است.جامعه از سوئی بوجود آورنده شرایطی است که می تواند فرد را به سوی تحقق اهداف و آرزوهای فردی سوق دهد واز سوی دیگر زمینه ساز تحقق فضایی است که فرد می تواند به کنش متقابل وارتباط با همنوعانی که باعث ایجاد آرامش، امنیت واطمینان خاطر وی برای یک زندگانی مناسب باشند، مبادرت ورزد (هزارجریبی وصفری شالی،1388 :8).

 

 رضایت کلی از زندگی، ترکیبی از شرایط فردی واجتماعی است ودر واقع خود نشانه ای از نگرش های مثبت نسبت به جهان ومحیطی  که وی را فرا گرفته ودر آن زندگی می کند می باشد. رضایت از زندگی، همبستگی بالائی با احساس خوشبختی، اعتماد متقابل واحساس تعهد با جامعه داردو نشانه نگرش فرد به خود وجهان پیرامونی است. سطح پایین رضایت از زندگی به گرایش های منفی نسبت به کل جامعه مربوط می شود

 

با وجود رویكردهای نظری متنوعی كه نسبت به مفهوم «رضایت از زندگی» وجود دارد، به نظر دو رویكرد عمده وجود دارد:

 

الف: رویکرد سازه­ای: در این نگاه «رضایت از زندگی» سازه‌ای است كه دارای ابعادی چند است مانند رضایت از خود، رضایت از خانواده، و رضایت از شغل…(قهرمان، 1384).

 

ب: رویکرد کل گرایانه: در این نگاه «رضایت از زندگی» فاقد بُعد است  وبه صورت یک سوال کلی مطرح می شود و اگر در تحقیقات از گویه‌های متعددی برای سنجش آن استفاده شد، قصد محقق ارتقاء سطح سنجش آن از ترتیبی به فاصله‌ای بوده است، هرچند در بسیاری از تحقیقات برای سنجش آن از یك گویه استفاده شده است(همان،1384). به نظر می‌رسد كلی بودن مفهوم رضایت از زندگی و انتزاعی بودن آن، رضایت از زندگی را دارای ویژگی‌های منحصربه فردی  نموده است، به نظر می‌رسد زندگی مساوی مجموع حیطه‌هایی مانند شغل،

 

 تحصیلات، اوقات فراغت، سلامتی و … نیست، حتی اگر حیطه‌های مذكور افزایش یابد، گرچه حیطه‌های مذكور بخش زیادی از زندگی را تشكیل می‌دهند، اما زندگی چیزی فراتر از این حوزه‌ها نیز در خود دارد. البته مساوی نبودن كل با مجموعه‌ی اجزای آن نه‌تنها در علوم طبیعی، بلكه در علوم انسانی امری غریب نیست (سروش، 1374: 99-24 با تلخیص).

 

شواهد تجربی زیادی نیز این ادعا را ثابت می‌كند، مثلاً خودكشی كه خود حكایت از سطح نازل زندگی دارد در مواردی شکل می‌دهد كه گاه مجموع رضایت فرد از حوزه‌های رایج پایین نمی‌باشد. مثلاً اندیشمندی كه به بن‌بست فكری می‌رسد و احساس پوچی و سرانجام خودكشی می‌كند یا كسی كه در یك رابطه عاشقانه ناكام مانده و به زندگی خود پایان می‌دهد، شواهدی هستند كه اگر از آنان میزان رضایت‌شان را از حوزه‌هایی مانند خانواده، شغل، تحصیلات، محیط زندگی و … جویا می‌شدیم شاید نارضایتی جدی از هیچ یك وجود نداشته است و مجموع نمرات رضایت از زندگی‌شان خیلی پایین هم نباشد.

 

2-1- بیان مسأله

 

آیا دستاوردهای اقتصادی هم­چون افزایش درآمد ملی، افزایش تعداد و تنوع كالاها و … رضایت مردم را از زندگی افزایش داده است؟ امروزه ما با تراكم ترافیك و آلودگی هوای شهری مواجهیم در حالی كه صد سال پیش تنها با جاده‌های خاكی و كوچه‌های كثیف برخورد می‌كردیم، امروزه با زندگی‌های نابسامان و نرخ‌های بالای طلاق مواجهیم، اما «در گذشته، از مراقبت‌های بهداشتی ناچیز و نرخ مرگ‌ومیر بالا در اثر بیماری­ها برخوردار بودیم. كدامیك از این دو موقعیت موجد رضامندی و خشنودی بیشتری هستند؟

 

در جوامع صنعتی پدیده‌های جدید به مرور زمان و به طور تدریجی در همان جوامع به اقتضای مسائل و مشكلات و نیازهای آنجا ابداع شدند و موجب یك رشد تدریجی در طول تقریباً 200 سال در همه زمینه‌ها از صنعت و كشاورزی و پزشكی گرفته تا فیزیك و نجوم و بیولوژی و … شده به تدریج به اقتضای رشد هر بخش تقسیم كار و انواع مشاغل بوجود آمد، تولیدات داخلی متناسب با ساختار فرهنگی و نیازهای موجود جامعه افزایش یافت، ابزار بهتر ارضاء نیاز ارائه شد و در عین‌حال به علت رشد اقتصادی همسو با نیازها و تعادل تدریجی در همه زمینه‌های و افزایش درآمدها، به مردم امكان تهیه جدید ارضای نیاز را می‌داد.

 

 در چنین جوامعی نیز فرایند مقایسه‌ای اجتماعی، احساس محرومیت نسبی و لذا فرایند پیدایش نیاز نیز وجود داشت و دارد، اما از آنجا كه دست‌یابی به ابزار جدید ارضای نیاز در حد نیاز احساس شده در هر قشر و گروهی به طور ذهنی امكان‌پذیر به نظر می‌رسد احساس نارضایتی از وضع موجود كم است و اگر اینجا و آنجا احساس نارضایتی بوجود آید، عموما در حد قابل كنترل است و عنان جامعه از دست اداره‌كنندگان آن خارج نمی‌شود (رفیع‌پور،1387 (ب): 35-34 با اندكی تلخیص)

 

اما در جوامع در حال توسعه از جمله كشور ما ایران، امكان رشد اقتصادی مستمر عملاً وجود ندارد و اگر وجود دارد به علت شدت نابرابریهای اجتماعی- اقتصادی عموماً در دست درصد كوچكی از اعضای جامعه است كه خود باعث بروز نارضایتی است علاوه‌بر آن، قرار گرفتن در مسیر مدرنیته در كشورهای توسعه نیافته به كاهش باورهای تقدیرگرایانه می‌انجامد؛ كه آن نیز سبب نارضایتی می‌گردد (رفیع‌پور، 1377: 74-73).هنگامی كه نظام فرهنگی جامعه الگوهایی را ارائه می‌نماید كه نظام اقتصادی امكان برآورده شدن مطلوب اهداف در چهارچوب آن الگوها را ندارد. پیامد آن، ارضا نشدن نیازهاست كه باعث نارضایتی می‌گردد.

 

 به عقیدة كونیگ در كشورهای توسعه نیافته یك شكل سنتی و پذیرفته شده از فقر وجود دارد كه انسان به آن عادت كرده است. اما شرایط وقتی تغییر می كند، كه از طریق گسترش وسائل ارتباط جمعی، یك نوع زندگی دیگر و مرفه تر ( مثلاً با برنامه های تلویزیونی،ماهواره ای؛اینترنتی … ) تا اقصی نقاط جوامع تكامل نیافته رخنه می كند. در پی تضاد این دو عامل، نیازهای بی حد و حصر رشد می كنند و پس از آن، حركت­های ناگهانی رشد اقتصادی، بسیاری از مواقع یك وضعیت آنومی به شكل یك گم گشتگی فرهنگی جهشی ( و از دست دادن هویت فرهنگی ) را در پی دارد كه نه فقط یك نارضایتی عمیق، بلكه علاوه بر آن ناآرامیهای سیاسی گسترده ای را بوجود می آورد.» ( رفیع پور، 1378 (ب): 27-26 ). جامعه ما بخصوص شهر ایلام از تحولات جهانی در عصر ارتباطات مصون نیست و به نظر می رسد به علت شکل گیری نیازهای جدید در عصر ارتباطات باعث بالارفتن نارضایتی اجتماعی شده است.

 

2-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

 

انسان موجودی هدفمند و همیشه در پی ارزیابی از وضعیت زندگی می‌باشد و تا زمانی كه به آنچه می‌خواهد دست نیابد احساس رضایت نمی‌كند شاید به جرأت بتوان گفت نهایت آمال هر انسانی، تحقق اهداف و آرزوهایش است. البته سطح اهداف و آرزو ریشه در شرایطی دارد كه فرد در كنش متقابل، دیگران و وضعیت موجود به دست می‌آورد. از این رو، امروزه هرچه جامعه توسعه یافته به فكر رضایت شهروندان خود می‌باشد، زیرا رضایت از زندگی با توسعه اجتماعی و اقتصادی همخوانی و همبستگی بالایی دارد. (اینگلهارت به نقل از هزارجریبی و شالی، 1388: 9). عنصر رضایت یكی از عناصر اساسی نظم، وفاق و همبستگی اجتماعی است. توجه به آن از این جهت حائز اهمیت است كه می‌توان ضمن شناخت شرایط روانی جامعه، عناصر اجتماعی بسیاری را مورد بررسی و ارزیابی قرار داد از سوی دیگر باید توجه داست كه وجود و تداوم گسترش آن باعث كمرنگ شدن تعهد افراد به نظام ارزشی و اعتماد آنان نسبت به سایر اعضای جامعه شده و چه بسا منشأ بسیاری از تحولات اجتماعی شود. عواطف مثبت فرد از شرایط خود اگرچه عنصری ذهنی است اما ریشه در شرایط عینی دارد. می‌توان این حقیقت را نادیده انگاشت كه مؤلفه‌های اصلی در ارزیابی مثبت و منفی هر فرد، تحلیل و ارزیابی ذهنی است كه نسبت به شرایط خود جامعه در تطبیق با دیگران است. چنانچه ارزیابی فرد از اوضاع شخصی یا زندگی خود به نتایج منفی بینجامد. این عاطفه منفی در همان بخش محدوده نمانده و بسیاری از رفتارها و گرایش‌های فرد نسبت به وضعیت فردی و شرایط اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و متحول می‌كند (همان) .یافته‌های پژوهشی حكایت از آن دارند كه رضایت افراد از یك حوزه خاص از زندگی (مثلاً اشتغال یا خانواده) تنها متأثر از شرایط موجود در آن حوزه نیست یا بلكه متأثر از رضایت كلی فرد از زندگی نیز می‌باشد. (مكینتاش به نقل از قهرمان، 1384: 9). به تعبیری دیگر چنانچه ارتقاء رضایت فرد در هر حوزه‌ای از حوزه‌های زندگی هدف باشد، نباید صرفاً درصدد رفع نیازهای فرد همان حوزه بود بلكه باید به رضایت كلی فرد از زندگی نیز توجه نماییم. چنانچه اشخاص در یك زمینه‌ی عام مطلوب، آرام و رضایت‌بخش به سر ببرند؛ سپس اگر حادثه‌ای ناگوار در حیطه خاصی از زندگی برای آنان رخ دهد (مثلاً به لحاظ شغلی شخص شغلش را از دست بدهد، با آسیب روانی كمتری مواجه می‌گردد. بنابراین شناخت رضایت از زندگی و عواملی كه سبب پیدایش یا كاهش آن می‌شود حائز اهمیت است. نكته دیگری كه قابل ذكر است «تأثیر رضایت از زندگی در مشاركت اجتماعی و نقش پیشگیری‌كننده آن در جلوگیری از بی‌تفاوتی و اعتیاد، خودكشی و … است (غفاری، 1381: 23- 22).

 

این پژوهش از دو جنبه توصیفی و تبیینی دارای اهمیت است جنبه نخست بدست آوردن  آگاهی از میزان رضایت از زندگی مردم شهر ایلام  در حال حاضر و جنبه دوم شناخت و تبیین عوامل رضایت مندی یا نارضایتی از زندگی دربین جامعه آماری به منظور ارائه راهکارهای کارشناسی است.

 

4-1- اهداف تحقیق

 

1-4-1-اهداف کلی

 

1-سنجش میزان رضایت از زندگی در بین شهروندان ایلام .

 

2-سنجس عوامل موثر بر رضایت از زندگی در بین شهروندان ایلامی

 

1-4-2-اهداف جزئی

 

1-سنجش عواملی که بیشترین تاثیر بر رضایت از زندگی در بین جامعه آماری دارند.

 

2-سنجش عواملی که بیشترین تاثیر در کاهش نارضایتی از زندگی در بین جامعه آماری دارند.

 

3-ارائه راهکارهای مناسب جهت کاهش نارضایتی از زندگی در بین جامعه آماری.

 

5-1- سوالات تحقیق

 

1-میزان رضایت از زندگی در جامعه آماری مورد مطالعه چقدر است؟    

 

2-کدام عوامل منبع بیشترین رضایت مندی در بین جامعه آماری هستند؟

 

3-کدام عوامل منبع  بیشترین نارضایتی از زندگی در بین جامعه آماری هستند؟